Detoxen is in. Je zou je er jonger, mooier en gezonder door voelen. Maar volgens artsen werkt zo’n ontgiftingskuur helemaal niet. Waarom doen veel mensen het dan toch?
Een zogenaamde kriya-detox gaat in april 2023 helemaal fout. De 37-jarige yogadocente Denise Ermes uit Rotterdam reist naar Mexico om daar een vier weken durende retraite te volgen. Onderdeel van de detoxkuur: liters en liters lauw zout water drinken, met als doel haar lichaam te reinigen. Het loopt anders. De vele liters zout water beschadigen diverse organen in haar lichaam. Bovendien krijgt de Rotterdamse vocht en een grote bloedprop in haar longen. Ze belandt in kritieke toestand in een ziekenhuis in Mexico. Naar verluidt zou de yogadocente inmiddels in Nederland verder aan het herstellen zijn.
Door de toestand van Ermes duikt het woord ”detoxen” opeens overal op. Voedingsexperts en artsen waarschuwen voor het gevaar ervan. Diverse media stellen de vraag hoe gezond detoxen eigenlijk is. En, de hamvraag: of het nodig is.
Eerst een stapje terug. Want wat is detoxen nu precies? Het Voedingscentrum omschrijft detoxen –of ontgiften– als het ”reinigen van het lichaam van afvalstoffen of gifstoffen”. Populaire methoden zijn sapkuren, darmspoelingen en warmwaterbaden. Er zijn ook extremere vormen: het eten van klei of het gebruik van actieve kool. Of, zoals in het geval van Ermes, het drinken van grote hoeveelheden zout water.
Er zijn geen cijfers bekend van het aantal mensen dat jaarlijks een detoxkuur volgt, maar gezien de aandacht die het onderwerp online krijgt, valt voorzichtig te concluderen dat het aardig leeft. Er zijn talloze sites met achtergrondinformatie, tips om de detoxkuur vol te houden, recepten en lijsten met voedingsmiddelen die je wel of juist niet moet nuttigen tijdens je detox. Op sociale media zijn community’s waarin detoxers –opvallend vaak vrouwen– elkaar steunen en tips uitwisselen.
Veel websites die detoxen promoten, baseren zich op het idee dat zich in het lichaam allerhande giftige stoffen ophopen. De lever en andere ontgiftingsorganen kunnen die stoffen niet allemaal verwerken, dus is het nodig af en toe een detox te doen, zo wordt beweerd. Op sommige websites staan beweringen waar zelfs een leek de wenkbrauwen van zal fronsen. Bijvoorbeeld dat het lichaam noodmaatregelen kan nemen om overtollige afvalstoffen kwijt te raken, onder meer door de menstruatie, niezen en diarree.
Broodjeaapverhaal
Hoezeer detoxen ook wordt aangeprezen, volgens Ben Witteman, maag-darm-leverarts in Ziekenhuis Gelderse Vallei in Ede, is het fysiologisch helemaal niet mogelijk om je lichaam te ontgiften. Dat zit zo: als je iets eet, komt dat in je darmstelsel terecht. De stoffen worden pas opgenomen in het lichaam als ze door de darmwand heen zijn gegaan. En zit iets eenmaal in je lichaam, dan kun je dat niet meer wegspoelen.
Het goede nieuws is: dat hoeft ook helemaal niet. Het microbioom en immuunsysteem in het darmslijmvlies voorkomen opname van verkeerde stoffen. En als er toch schadelijke stoffen worden opgenomen –bijvoorbeeld alcohol– zorgen de lever en de nieren voor het reinigen. Het lichaam is dus een detoxmachine in zichzelf.
Als specialist in het ziekenhuis ziet de Witteman regelmatig patiënten die een detoxkuur doen. Vooral het spoelen van de darmen is populair. „Mensen zijn bang dat zich slakken in de darmen ophopen. Daarom proberen ze die te spoelen door veel te drinken, sapkuren te doen en klysma’s te nemen.” De slakken zijn volgens de arts een broodjeaapverhaal. „Ik kijk elke dag in darmen, maar aangekoekte slakken heb ik nog nooit gezien.”
Een spoeling of een sapkuur nemen is niet erg riskant, hoewel het volgens de mdl-arts ook niet nodig is. Anders ligt dat bij extremere detoxen als kleikuren of het drinken van veel zuur water. „Levensgevaarlijk.”
HappyJuice
Als een detox niet werkt en ook niet nodig is, waarom doen mensen het dan toch? Is er sprake van een al dan niet bewuste onkunde of worden mensen massaal verleid door de gelikte marketing? Feit is dat er een complete industrie om detoxen heen is ontstaan. In kleurrijke beelden en verleidelijke taal worden mensen aangemoedigd toch maar die ene sapkuur, ”teatox” of doosje voetpleisters –ja, die zijn er ook– te kopen. Met als belofte dat ze nadien meer energie hebben, een stralende huid, kilo’s lichter zijn en er tien jaar jonger uitzien. Kortom: gezonder zijn. Koppel daar aantrekkelijke namen als HappyJuice, Skinny Morning en Perfect body aan en de marketingcirkel is rond. Je zou wel gek zijn als je niet eens zo’n kuur probeerde.
Er zijn ook verschillende aanbieders van een complete detoxreis, een soort retraite waarbij mensen ergens op een mooie locatie verblijven en naast bijvoorbeeld de sapkuur ook massages en andere wellnessachtige dingen krijgen aangeboden. Zo doet het hoofd ook mee in het reinigingsritueel. Het is goed voor te stellen dat mensen er in deze hectische maatschappij soms naar verlangen om even helemaal tot rust te komen in een dergelijk oord. De Instagramfoto’s zien er aanlokkelijk uit.
Een andere reden voor mensen om –ondanks het ontbreken van wetenschappelijk bewijs– toch een detoxkuur te doen, kan volgens mdl-arts Witteman liggen in een bepaald schuldgevoel. „We leven in een maatschappij waarin we alles kunnen kopen. We eten slechte dingen, bewust of onbewust. De norm is om een mooi, slank en sportief lijf te hebben. Uit schuldgevoel doen mensen een paar weken heel goed hun best om dat ideaal te bereiken. Maar zo werkt het niet.”
Controle
Eigenlijk is detoxen gewoon de moderne opvolger van diëten, betoogt Femke Buwalda, psycholoog en antidieet-diëtist. „Vroeger ging het over afvallen, tegenwoordig gaat het over gezond leven, bijvoorbeeld geen bewerkt voedsel eten. Detoxen past in de huidige gezondheidscultus.”
Waar het volgens haar bij zowel diëten als detoxen om gaat: controle. Controle over je gezondheid, controle over je gewicht. De diëtiste –die recent het boek ”Bite me” schreef, over zelfacceptatie en eten– ziet die behoefte aan controle terug bij de mensen die bij haar in de praktijk komen. Over veel in ons lijf hebben we geen controle, zegt Buwalda, dus zoeken we naar manieren om meer controle te krijgen. Ons wordt aangeleerd dat ons lijf iets is om te willen controleren. En daar gaat het mis. „We geloven niet meer dat ons lichaam zelf in staat is tot regulatie en tot het afbreken van afvalstoffen.”
Bovendien is gezondheid een individueel vraagstuk geworden. Iedereen moet er zelf verantwoordelijkheid voor nemen. Gaat het niet ‘goed’, dan moeten mensen zelf actie ondernemen om de boel weer op de rit te krijgen. En lukt dat ze niet, dan hebben ze niet genoeg wilskracht of zorgen ze niet goed genoeg voor zichzelf – in ieder geval ten opzichte van anderen.
Toch lijkt detoxen voor veel mensen positief uit te pakken. Opvallend genoeg geven diverse mensen na een detox aan zich heel goed te voelen. Volgens mdl-arts Ben Witteman wil dat echter niet zeggen dat ze daadwerkelijk gezonder zijn. Hij legt een verband met het laxerend effect van veel sapkuren of darmspoelingen. „Dit kan een heel opgelucht gevoel geven, net als wanneer je na een periode van obstipatie weer naar de wc kunt. Maar dit is geen teken van gezondheid, meer een fysiologisch verschijnsel.”
Buwalda benadrukt het psychologische effect van een detox. Volgens haar houdt het goede gevoel echter vaak maar even aan. „Mensen denken: yes, ik ben goed bezig. Diëten of detoxen levert waardering van anderen op. Voor gewichtsverlies krijgen mensen vaak complimenten. Het is bovendien sociaal om mee te doen; iedereen doet het.”
En er is nog een reden waarom veel detoxers lovend zijn over hun kuur, zo stelt Buwalda. Zo’n detoxprogramma is vaak duur, dus willen we ook dat het werkt. Het zou kunnen dat de zogenaamde ”sunk cost fallacy” (verzonkenkostentheorie, MR) een rol speelt: de neiging om door te gaan met iets waar geld, moeite en tijd in zit, al zijn de resultaten niet wat je ervan had verwacht.
Die spaarzame positieve gevolgen van detoxen wegen voor zowel Witteman als Buwalda niet op tegen de nadelen. Buwalda strijdt in haar praktijk al jaren tegen de dieetcultuur, die in haar ogen averechts werkt. Ze vreest dat mensen bij detoxen in dezelfde vicieuze cirkel terechtkomen: hard je best doen tot je dit niet meer vol kunt houden, dan doorschieten in eetbuien of ongezond eten. En vervolgens weer terug naar de controlekant: een nieuwe detox. „Ik zie alleen maar voordelen in het loslaten van die controle over eten. Weten dat je ook een ‘goed’ mens kunt zijn zonder dat je die controle hebt. En vertrouwen dat je lichaam zelf aangeeft wat het qua zorg nodig heeft.”
Uitdroging
Veelvoorkomende nadelige fysieke gevolgen van een detox zijn volgens Witteman tekorten aan mineralen en vitaminen, maar ook spierreductie, nierinsufficiëntie en uitdroging. „Deze effecten zijn wel afhankelijk van de soort, mate en duur waarmee de detox wordt gedaan.” Volgens de arts is het belangrijk om, als je dan toch per se een detox wilt doen, dit niet langer vol te houden dan een week. En ook dan tast een kuur het lichaam aan. „Iedereen denkt dat de darm schoongemaakt moet worden. Maar juist het microbioom in de darmen zorgt ervoor dat het lichaam schoon blijft. En dat spoel je er met een darmspoeling uit. Gelukkig herstelt het zich vanzelf weer na een tijd.”
De arts is dan ook stellig in zijn antwoord op de vraag wat hij mensen zou aanraden die zich zorgen maken over hun gezondheid en een detox overwegen. „Doe het niet. Beter is om met jezelf af te spreken gezonder te gaan leven, vaker te gaan wandelen, fietsen, gevarieerder te eten.”
Ook Buwalda ziet niet de meerwaarde van een detoxkuur, maar zal het haar cliënten nooit afraden. „Zelfbeschikking is een groot recht, mensen mogen doen met hun lijf wat ze willen. Bovendien: als je jezelf iets verbiedt, wordt het alleen maar interessanter.” Ze ziet veel nut in het bespreken van de verwachtingen van iemand die graag wil diëten of detoxen. Zeker als deze persoon vaker een dergelijke kuur heeft gedaan, wat geregeld voorkomt in haar praktijk. „Ik vraag ze: Hoe is het eerder gegaan? Mag je die ervaring serieus nemen? Mag jij degene zijn die het niet lukt de kuur vol te houden? Mensen komen er vaak tijdens hetzelfde gesprek achter dat ze het niet nog eens willen proberen.”
Onzekerheid
Ondanks alle kritiek blijft bij veel mensen die een detox overwegen het verlangen naar het reinigen van het lichaam sterk. En eerlijk is eerlijk: in het nieuws duiken regelmatig berichten op over nieuwe stoffen die via milieuverontreiniging in het lichaam terechtkomen. Witteman begrijpt wel dat mensen zich daar zorgen over maken. Nog van lang niet alles is precies bekend wat het doet in het lijf, geeft hij toe. Die onzekerheid kan ertoe leiden dat mensen verlangen naar een reinigingskuur.
Er zijn stoffen waarvan al bekend is dat die niet kunnen worden afgebroken, zoals metalen als lood en kwik. Die hopen zich inderdaad op in het lichaam. Ook microplastics, tegenwoordig veel in het nieuws, kan het lichaam niet zelf allemaal verwijderen. Dus toch maar zo nu en dan een sapkuur, darmspoeling of warmwaterbad? Dat gaat niet helpen, zegt Witteman. „Die stoffen krijg je er met een detox ook niet uit.”
