Religieuze manipulatie zorgt er ook voor dat mensen niet met de groep durven te breken, uit angst voor de leiders, voor sociale verstoting en voor de hel. De manipulatie wordt in de groep breed gedragen. Leiders en voorgangers zijn met name verantwoordelijk voor de ongezonde religieuze vorming, stelt Sonneveld in ”Reli Detox. Genezen van religieuze manipulatie”.

Aan welke groepen denkt Sonneveld? Uiteraard aan sekten. Maar ook de gewone kerken of groepen kunnen volgens hem gevaarlijk worden voor de leden, vooral in de orthodoxe hoek: reformatorisch, evangelisch, charismatisch. Sonneveld geeft voorbeelden uit zijn eigen jeugd in de Gereformeerd Kerken vrijgemaakt. De auteur breidt de voorbeelden uit tot de islam en oosterse religies, maar dat voegt niet zo veel toe. Ik ga ervan uit dat mensen van die geloven het boek ook niet lezen, daarvoor is het te veel op de christelijke situatie gericht.

Sonneveld biedt heldere overzichten van wat religieuze manipulatie is, hoe mensen zich eraan kunnen overgeven, welke schade erdoor veroorzaakt wordt, hoe mensen zich eraan kunnen ontworstelen en weer in vrijheid zichzelf durven zijn. Het is een breed zelfhulpboek voor mensen die door hun godsdienstige opvoeding klem zijn komen te zitten. Allerlei psychologische inzichten en theorieën (die sowieso helpend zijn, ook al is er geen sprake van religieuze manipulatie) worden gedeeld. Aanvinklijstjes zijn daarbij ondersteunend.

Wat is mijn commentaar? Volgens mij is alle opvoeding, onderwijs, politiek, godsdienst een beetje of in ernstige mate manipulatief. De auteur had daar wel iets over kunnen zeggen om te vermijden dat we voor manipulatie vooral naar religies kijken. Leiders en opvoeders proberen dingen en mensen naar hun hand te zetten. Sonneveld wijst in de context van religie een weg om hier verstandig mee om te gaan. Uiteindelijk komt dat neer op een pleidooi voor vrije zelfontplooiing van individuen. Ik begrijp dit, maar volgens mij belandt dan te veel van de orthodoxe geloofsbeleving en levensstijl in het hoekje van de manipulatie.

Bijna alle mensen deugen

Sonneveld noemt voor mij ook te vaak zijn afkeer van de gereformeerde gedachte dat de mens geneigd is tot alle kwaad, om er vervolgens vanzelfsprekend van uit te gaan dat (bijna) alle mensen deugen. Daarmee doet hij de gereformeerde overtuiging geen recht. Dan kom ik op het volgende. Dit is een boek van een theoloog, maar er zit helemaal geen theologie in. Op het lijstje van wat een gezond geloof is staan allerlei kenmerken van gedrag en innerlijke overtuigingen. Maar het gaat niet over God. Zelfs in Sonnevelds belangrijkste adviezen aan het eind van het boek zit geen theologie. Die adviezen deel ik meestal wel, maar ze overtuigen niet als iemand mét God en orthodox geloof zich wil onttrekken aan manipulatie.

Ik vind het prima om het advies te krijgen om goed voor mijn lichaam te zorgen en bijvoorbeeld naar een sauna te gaan. Maar ik lees geen adviezen over kerkbezoek, christelijke spiritualiteit of christelijke levensstijl. Daarmee verliest de auteur een deel van zijn doelgroep. Dat is zijn keuze.

De titel van het boek is dubbelzinnig en past daar wel bij. ”Reli Detox” suggereert dat religie giftig is. Dan ben je na de detox ook de religie kwijt. De ondertitel ”genezen van religieuze manipulatie”, kan milder zijn maar dat hoeft niet. Sonneveld bedoelt dit niet, maar ik ben bang dat hij er niet van wakker ligt als mensen hun geloof verliezen – als ze daar dan maar zelf in volle vrijheid voor kiezen. Ik lig daar wel wakker van, dus ik probeer mensen die van God losraken in geloof en levenswandel te beïnvloeden. Dat komt misschien wel omdat er in mij een kleine manipulator zit.

Zwart-witdenken

In het boek werkt de auteur ook uit wat een gezonde manier van denken is, als je binnenkant vergiftigd is door religieuze manipulatie. Ik kwam een stokpaardje van mijzelf tegen in gesprekken met studenten. „De werkelijkheid is grijs!” Zwart-witdenken kan een onderdeel zijn van manipulatie van welke soort ook en van zelfbedrog van mensen. Het lijkt houvast (helderheid) te geven, maar ontneemt de moed aan anderen en voor jezelf om de nuance te omhelzen. Dat is een prima inzicht!

Wie in de spiegel van religieuze manipulatie durft te kijken, moet dit boek zeker lezen. Het is ook een interessant boek voor pastors van gemanipuleerde mensen.

Boekgegevens

”Reli Detox. Genezen van religieuze manipulatie”, Reinier Sonneveld; uitg. Buijten en Schipperheijn; 240 blz.; € 22,90