De hedendaagse Franse filosoof Marcel Gauchet noteert in zijn boek ”De onttovering van de wereld” het volgende: „De neergang van de religie heeft als prijs de moeilijkheid om een zelf te zijn (…). Want het is een maatschappij die psychisch uitputtend is voor de individuen, waarin niets hen nog ter hulp komt of ondersteunt wanneer ze worden geconfronteerd met de vraag die hun van alle kanten steeds weer wordt teruggespeeld: waarom ik?”

De gezagscrisis is een omkering van de ordening in de samenleving

Wij leven in die maatschappij van na de religie. Dat is geen ongelovige samenleving maar een samenleving die zich niet meer laat leiden door heteronomie_._ Dat wil zeggen: door wetten en structuren buiten onszelf. Dat willen we niet meer, want voortaan maken we zelf de dienst uit. Hier ligt de basis voor de gezagscrisis.

Onttoverd

De gezagscrisis is een omkering van de ordening in de samenleving. Wij schikken ons niet naar het gezag, naar heteronomie, maar het is juist andersom. Het gezag moet naar ons luisteren. Die situatie is het moment waarop de politiek geseculariseerd is geraakt, in het kielzog van de religieuze secularisering. Dat kon niet anders. De inrichting van onze samenleving heeft altijd een religieuze blauwdruk gehad. De koning regeerde namens God, de rechtsstaat begrensde ons; er was gezag boven ons gesteld. In al die structuren zit nog een verwijzing naar een punt boven ons, een vorm van heteronomie.

Maar die blauwdruk is weg. We zijn onttoverd. Dat betekent: er is geen heiligheid meer. Het punt boven en buiten onszelf is verdwenen. Het voordeel daarvan is dat de vrijheid ervoor in de plaats komt. We kunnen nu zelf ons leven scheppen, onze waarden en ook ons geloof. Misschien juist wel dat laatste.

Maar die vrijheid heeft ook een prijs. Vrijheid kan een last zijn. Zonder heteronomie zijn wij –zoals Gauchet dat verwoordt– „bestemd om voortaan naakt te leven en in angst, wat ons sinds het begin van het menselijk avontuur door de genade van de goden min of meer bespaard was”.

Lees ook

„Dat huidig Amerikaans conservatisme verfrissend is, is cruciale misvatting”

Vandaar dat het einde van de religie het begin is van verschillende crises. Een existentiële crisis: ik moet mezelf scheppen, maar waarheen richt ik me? Een morele crisis: ik schep zelf de moraal, maar wat is goed en fout? Een vrijheidscrisis: ik ben vrij, maar wat moet ik ermee? We worstelen met de vorm die we aan onze vrijheid te geven hebben in een wereld waarin we dat niet meer kunnen bepalen in relatie tot iets buiten onszelf.

Ontdaan

Hoe gaan we om met die last van vrijheid? Er zijn twee antwoorden: nihilisme en de traditie. __

Hoe het nihilistische antwoord eruitziet, zien we momenteel in het Amerika van Trump. Wat daar gebeurt is exact wat nihilisme is: het handelen vanuit de wetenschap dat er geen enkele maatstaf meer is voor wat goed is, waar is en betekenisvol is. Alle waarden kunnen worden omgedraaid. Boven wordt onder, goed wordt kwaad, leugen wordt waarheid. De nihilist gedijt in die wereld.

Autocraten zoals Trump zijn er niet om mensen te verlossen __ van hun nihilisme, maar om er legitimiteit aan te geven. Mensen willen autocraten om van hen te horen dat ze eigenlijk wel goed leven. Want onze problemen met ecologie, technologie, klimaatverandering, migratie, alle problemen die ons vertellen dat we helemaal niet goed leven, bestaan niet in de autocratische wereld. En als ze wel bestaan, is het de schuld van een ander. Autocratische leiders vallen op deze manier onder een soort pseudoheteronomie die mensen alleen verdragen zolang het hen bevestigt in hun nihilisme, hun wil en hun verlangen mateloos te zijn.

Als je prolife bent en tegen regulering van big tech, sta je al aan de conservatieve kant

Maar het zijn toch juist de Republikeinen die handelen vanuit christelijke ideeën, vanuit conservatieve ideeën? De liberalen, de Democraten, dat zijn de nihilisten! Vandaar dat Bart Jan Spruyt de ontwikkelingen in de Verenigde Staten heeft omschreven als „verfrissend” – alsof iemand de ramen heeft opengezet. Want Trump en zijn entourage mogen dan wel een slechte smaak hebben, maar ze staan wel aan onze kant. Het zijn conservatieven zoals wij dat zijn. Die cruciale misvatting moet worden gecorrigeerd.

Ontkracht

Conservatieven –hier en in de VS– zijn er op merkwaardige wijze in geslaagd het conservatieve standpunt te claimen met slechts drie kardinale principes die onderling ook nog eens tegenstrijdig zijn: kleine overheid (deregulering), medisch-ethische kwesties en familie. Simpel gezegd: als je prolife bent en tegen regulering van big tech, sta je al aan de conservatieve kant.

Begrijp me niet verkeerd: het is zeer terecht om wat betreft medisch-ethische dossiers conservatief te zijn om een dam op te werpen tegen ongebreideld autonoom denken. Maar verder maken conservatieven zich er in het algemeen wel heel erg makkelijk van af. Het vraagt vrijwel geen offers.

Een traditie moet ook leunen op praktijken: woord én daad

Je hoeft je immers niet druk te maken om ecologische kwesties, want dat is iets voor linkse progressieven_._ Je kunt de rechtsstaat ondermijnen, want de rechtsstaat is er alleen maar om de democratie –de wil van het volk nota bene– te beknotten. Je kunt voor allerlei nieuwe technologieën zoals kunstmatige intelligentie zijn, want familiewaarden worden niet daardoor bedreigd, maar door woke. Wat dat ook precies moge zijn.

Het populaire mainstream conservatisme heeft echter ook een prijs. Terwijl men in verzet tegen ”woke liberals” en voor prolife de straat opgaat, zien aanhangers van dergelijk pseudoconservatisme over het hoofd waar de echte bedreigingen voor een traditie te vinden zijn. En juist met de traditie moet een conservatief bezig zijn.

Ontdekt

Een traditie geeft richting voor hoe te handelen, hoe na te denken over goed en kwaad, waarheid en leugen. Zonder inbedding in een traditie zweven we rond in een niets.

In de reformatorische christelijke wereld is er een traditie, een cultuur rondom het woord. Dat is een fundamenteel aspect van het eigene aan de reformatorische christelijke traditie. Maar er is meer nodig. Een traditie moet ook leunen op praktijken: woord en daad. Conservatieve christenen hebben het vaak wel over de traditie van het woord, maar de traditie van de daad blijft achter.

De conservatieve Amerikaanse schrijver en boer, Wendell Berry, noemt zich een patriot. Voor hem betekent dat iets heel anders dan het kosmopolitische pseudoconservatisme van de Amerikaanse MAGA-beweging. Voor hem is het de binding aan het land dat hij bewerkt, aan de cultuur –aan de traditie– die zich rond het land vormt.

Een cultuur van het leven dicht bij Gods schepping, bij de dieren, de bomen, de planten, zijn familie en de vrienden die hij ’s avonds aan zijn tafel nodigt. Het is een cultuur van het lokale, het kleine, de vreugde van de arbeid, de verbinding met wat ons omringt.

Traditie verdwijnt ook onder onze eigen handen

Zo in een traditie staan toont zich in daden, in concrete praktijken. Voor Berry betekent dat vooral ook een vorm van ”technologieconservatisme”. Het zijn immers juist technologieën en het soort praktijken die daaromheen ontstaan die een traditie vormen.

Conservatieven kiezen er doorgaans voor zich te verzetten tegen vormen van ondermijning van de traditie die toch al ver van hun bed zijn. Transpersonen in Amsterdam. Mensen die abortussen begaan. Maar dat is te makkelijk. Een traditie verdwijnt ook onder onze eigen handen. Door technologische innovaties die we omarmen en regulering die we wel of niet onderschrijven.

Waar het traditionele raakt aan hoe we leven, daar gaat het echt pijn doen. Dan vraagt traditie om offers en keuzes tegen de mainstream in. Dat is moeilijk en onpopulair. Maar we krijgen er ook iets voor terug. Een verhouding tot een vitale structuur, een heteronomie die ons en onze kinderen de mogelijkheid geeft een zelf te worden.

De auteur is filosoof, auteur en docent. Dit artikel is een samenvatting van een lezing die hij vrijdag 7 maart hield tijdens een congres in Vianen met als thema ”De gereformeerde gezindte – draagbalk of dwarsligger?”