Overgewicht kan in onze samenleving een behoorlijk effect hebben op mensen. Het overheersende lichaamsideaal, het zelfbeeld en het veronderstelde beeld dat anderen van ons hebben, zijn in onderlinge interactie van grote invloed op ons psychische en sociale welbevinden. Overgewicht leidt vaak tot lichaamsontevredenheid en een negatief zelfbeeld. Bij kinderen tussen 12 en 16 jaar bestaat een positieve relatie tussen een positief zelfbeeld en gezond gedrag, zoals minder roken en drinken. Anderzijds kan lichaamsontevredenheid leiden tot stress en angst en soms zelfs tot zelfhaat en depressie. Dit wordt nog bevorderd door pestgedrag of spottende opmerkingen over overgewicht. Niet doen dus!

In 2021 had de helft van de Nederlanders van 18 jaar of ouder een mate van overgewicht

In de samenleving kleeft een stigma aan obesitas. Er zijn allerlei onbewuste vooroordelen, bijvoorbeeld dat mensen met overgewicht geen wilskracht hebben. Mensen worden soms geconfronteerd met discriminatie op straat en op de arbeidsmarkt. Daarachter ligt het idee dat overgewicht de schuld is van het individu – ”elk pondje gaat door het mondje”. Maar dat is te simpel. Al is een mens niet alleen slachtoffer van zijn omstandigheden, die hebben wel een grote invloed. We zijn sociale wezens.

Overgewicht kan te maken hebben met iemands stofwisseling; de een komt veel gemakkelijker aan dan de ander. Oorzaken kunnen ook in de psychosociale sfeer liggen. Bijvoorbeeld een chronisch slaaptekort, nachtdiensten, een hoog alcoholgebruik, het doormaken van een rouwproces, eenzaamheid, financiële zorgen, depressiviteit, chronische stress. Deze factoren kunnen deels een sterke maatschappelijke achtergrond hebben. Het foodlog (foodlog.nl) ziet overgewicht mede als een gevolg van een overweldigend aanbod van ongezonde voeding (80 procent van wat supermarkten aanbieden, bestaat uit ongezonde producten) en van een omgeving die niet stimuleert om te bewegen.

Overgewicht is dus naast een gezondheidsprobleem ook een weerspiegeling van onze samenleving. We leven in een omgeving die economische belangen en diepe biologisch gestuurde verlangens naar (voedsel)genot en gemak snel in vervulling laat gaan. Niet alleen wetgeving en beleid, maar ook onze ideeën over gezondheid, voedsel en onszelf zullen moeten veranderen als we gezondheid willen bevorderen.

Een belangrijke achtergrond van het probleem is ons voedselsysteem. Dit is het geheel van partijen die een rol spelen in de productie en distributie van voedsel, van de grond tot de mond. Daarin geldt de natuurlijke wereld als een geheel van grondstoffen en energieën die alleen waarde hebben voor zover ze nuttig zijn voor ons. De natuur is ten diepste geen schepping meer. Voedsel ziet men slechts als marktwaar die de vereiste voedingsstoffen bevat – dus een chemische en economische benadering van voedsel. Ik zeg niet dat iedereen dit zo ziet, maar het overheersende voedselsysteem is rond deze visie georganiseerd. Dit heeft onder meer geleid tot een door efficiëntie en effectiviteit overheerste landbouw, voedselindustrie en vermarkting van voedingsmiddelen. Dit voedselsysteem produceert voedingsmiddelen die vaak ongezond zijn.

Dit is geen onvermijdelijke situatie, maar onder meer een politieke keuze. Mijns inziens dient de gezondheid van burgers meer gewicht (sic!) te krijgen, in plaats van economische belangen van bijvoorbeeld de voedselindustrie. Gezonde keuzes moeten worden beloond, bijvoorbeeld met fiscale maatregelen. Ongezond en dan met name sterk bewerkt voedsel moet (relatief) duurder worden. Maar mag de overheid wel bepalen wat we ‘moeten’ eten? Nee, maar de overheid mag wel beïnvloeden met financiële prikkels, ten behoeve van de gezondheid van mensen, vooral die met een kleine beurs. Bovendien beïnvloedt de huidige landbouwpolitiek ook de landbouw en voedselproductie. Overgewicht is dus ook een maatschappelijk probleem, dat we in het belang van de volksgezondheid (en de zorgkosten) zo snel mogelijk moeten aanpakken.

Dit zijn natuurlijk maar een paar snelle aanzetten tot een oplossing van een ingewikkelde problematiek. Gelukkig zijn er inmiddels veel initiatieven vanuit een andere, meer natuurgerichte benadering.

De auteur is emeritus bijzonder hoogleraar Lindeboomleerstoel Theologische Universiteit Utrecht.