Waar kopen mensen ongezonde producten? Vooral in de supermarkt, twee derde van de boodschappen komt ervandaan. Te vette, te zoute en te zoete producten zijn er in overvloed te vinden.

Daarom zouden supermarkten bij de verkoop van bijvoorbeeld fruit en groente een bonus moeten krijgen, vindt de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS). Verkoopt een supermarkt veel chips en pizza? Dan volgt een boete. Zo’n financiële prikkel dwingt supermarkten om in actie te komen.

Als ze ervoor beloond worden, zullen supermarkten meer gezond eten in de aanbieding doen en hun winkelroutes aanpassen, waardoor de keuze van klanten op gezondere producten valt, is de verwachting. Ook stimuleert het de winkels om hun inkoopbeleid te veranderen. Ze kunnen er bij fabrikanten op aandringen om producten gezonder te maken, of besluiten om de samenwerking met de fabrikant te stoppen.

Grote stap

Het zou een grote stap zijn, zegt Ellen van Kleef, consumentenwetenschapper aan de Universiteit Wageningen. Ze doet onderzoek naar effectieve interventies en strategieën om gezonder gedrag te bevorderen. „Vaak krijgt de consument allerlei gezondheidsadviezen, terwijl veel macht ligt bij de aanbieder. De omgeving is heel bepalend.”

Dat argument voert ook het adviesorgaan aan voor de voorgestelde maatregelen. De raad noemt de supermarkt „de spil in de voedselketen”. Die neemt nu veel te weinig verantwoordelijkheid. Dat kan zo niet langer, waarschuwt de RVS. De helft van de volwassen Nederlanders kampt met overgewicht. Verandert er niets aan het gezondheidsbeleid, dan is dat in 2050 naar schatting 64 procent, berekende het RIVM.

Eerder opperde de raad maatregelen als de suikertaks en een btw-verlaging op groente en fruit. Die zijn nog steeds nodig, vindt Van Kleef. „Maar die richten zich op een product of een groep producten. Met deze maatregel kun je het hele assortiment beïnvloeden.”

De tijd van vrijblijvendheid is voorbij, als het aan de RVS ligt. Supermarkten beloofden in het Nationaal Preventieakkoord klanten actief te gaan stimuleren om voor gezonde voeding te kiezen. Af en toe ligt er nu fruit dichter bij de kassa dan een chocoladereep. Maar nog altijd bestaat 83 procent van de supermarktaanbiedingen uit ongezonde producten, blijkt uit onderzoek van kennisinstituut Questionmark. Van de supermarktproducten staat 79 procent niet in de schijf van vijf.

Wat is gezond?

Een mogelijke boete zal niet snel aan de klant worden doorberekend, verwacht Van Kleef. „Dat verslechtert de concurrentiepositie. Als klant ga je dan wel naar een andere winkel.”

Jaap Seidell, hoogleraar duurzame voeding, zet vraagtekens bij de uitvoerbaarheid van de maatregel. Op zichzelf zijn concrete en bindende afspraken voor supermarkten nuttig, vindt hij. „Maar het roept allerlei discussies op. Wat is bijvoorbeeld wel en wat is niet gezond?”

„De houding blijft vaak: ik bepaal zelf wel wat ik eet; mensen ervaren snel betutteling” - Ellen van Kleef, consumentenwetenschapper

Ook consumentenwetenschapper Van Kleef vraagt zich af hoe de maatregel er in de praktijk zal uitzien. Over de specifieke uitvoering is het adviesorgaan onduidelijk; een groep deskundigen moet dat verder uitwerken. „Je wilt kleine supermarkten niet benadelen, en de boete moet zo hoog zijn dat ook de grote supermarktketens de pijn voelen.”

Daarnaast betwijfelt ze of er voldoende draagvlak voor de maatregel is. „De houding blijft vaak: ik bepaal zelf wel wat ik eet. Mensen ervaren snel betutteling. Of de politiek daartegenin durft te gaan, is zeer de vraag.”