Bijbelvertaling

Bijbel komt van biblia, een Grieks woord dat boeken betekent. Oorspronkelijk is de Bijbel geschreven in het Hebreeuws en het Grieks, dat zijn de grondteksten. De Bijbel is al in meer dan 720 talen vertaald. Binnen het Nederlands zijn verschillende vertalingen beschikbaar.

Wie schreef de Bijbel?

De Bijbel is door verschillende auteurs geschreven. Zo heeft Mozes de eerste vijf boeken van het Oude Testament op schrift gesteld. David heeft veel psalmen geschreven, de profeten schreven de profetieën, de evangelisten Mattheüs, Markus, Lukas en Johannes schreven de evangeliën, Paulus schreef verschillende brieven. Ook zijn er Bijbelboeken waarvan de auteur niet bekend is. Maar alles wat in de Bijbel staat, komt uiteindelijk van God Zelf, omdat de Heilige Geest de schrijvers van de Bijbelboeken heeft geïnspireerd. Dat lees je in 2 Timotheüs 3:16: ‘Al de Schrift is van God ingegeven’. En de Heere Jezus heeft, toen Hij op aarde was, ook het goddelijke gezag van het Oude Testament benoemd. Daarom is de Bijbel Gods Woord.

De oudste Bijbelvertaling

De oudste vertaling van de Bijbel is de Septuagint, een Griekse vertaling van het Oude Testament. De oudste Nederlandse Bijbelvertaling is de Delftse Bijbel uit 1477, een van de eerste of misschien zelfs het eerste Nederlandstalige boek dat gedrukt is. Deze Bijbel was een druk van een handgeschreven Bijbel die gebaseerd was op de Vulgaat, een belangrijke Latijnse Bijbelvertaling. De eerste officiële Nederlandse Bijbelvertaling is de Statenvertaling uit 1637.

Welke Bijbelvertaling ligt het dichtst bij de grondtekst?

De brontalen van de Bijbel zijn het Hebreeuws en Aramees voor het Oude Testament en het Grieks voor het Nieuwe Testament. De oorspronkelijke handschriften bestaan niet meer, dus dé grondtekst bestaat niet. Voor een vertaling moet je dus eerst een grond- of basistekst kiezen. Daarvoor probeer je óf de oorspronkelijke tekst te reconstrueren, of je kiest een betrouwbare editie in de Hebreeuwse en Griekse grondtalen.

Er zijn meerdere handschriften met de Bijbel in de grondtalen. Tekstkritiek vergelijkt al deze handschriften en probeert zo te reconstrueren wat er oorspronkelijk moet zijn opgeschreven.
Daarnaast zijn er vertalingen die als basis een latere editie gekozen hebben. Voor het Oude Testament wordt vaak de Masoretische tekst als brontekst gebruikt. Deze tekst is de Hebreeuwse tekst, die eeuwen zonder klinkers werd overgeleverd door joodse geleerden, waar de klinkers aan zijn toegevoegd. Het is de standaardtekst voor het Oude Testament geworden.

Voor het Nieuwe Testament wordt veel gebruikgemaakt van de Byzantijnse tekst. Deze tekst is geleidelijk ontstaan in de vierde tot de tiende eeuw. Deze tekst komt in heel veel handschriften bijna zonder variaties voor. De Textus Receptus, de ‘aanvaarde tekst’, is ook een variant van de Byzantijnse tekst. De Statenvertaling heeft deze als brontekst voor het Nieuwe Testament. Soms komt een woord uit de Textus Receptus in een ander Grieks handschrift niet voor. In de kanttekeningen of in de uitleg van de Bijbel met uitleg staat dat dan aangegeven, met een alternatieve vertaling. Overigens zijn de verschillen tussen de handschriften meestal heel klein.

Daarnaast worden voor het maken van een vertaling veel keuzes gemaakt. Welk Nederlands woord kies je voor een Hebreeuws woord, zeker als de vertaling de lading van het Hebreeuwse woord niet helemaal dekt? Sommige vertalingen hebben de doeltaal als basis, waardoor de vertaling meestal wat vrijer wordt. Andere vertalingen, zoals de Statenvertaling, nemen de grondtalen als basis en proberen hier zo dicht mogelijk bij te blijven, waardoor het eigene van het Grieks en Hebreeuws meer doorklinkt. Er zijn uitdrukkingen die in het Nederlands niet bestaan of niet de betekenis hebben die het woord in de grondtaal heeft. Neem bijvoorbeeld de uitdrukking ‘heilige der heiligen’. Dat vertaalde Luther in zijn Lutherbijbel met ‘allerheiligste’, wat meer overeenkomt met de doeltaal. De Statenvertalers kiezen hier wel voor ‘heilige der heiligen’.

Bijbelvertalingen in kerken

Het onderwerp Bijbelvertaling komt regelmatig terug op de kerkelijke agenda. Op synodes wordt gesproken over welke Bijbelvertaling in de kerkdienst gebruikt moet worden. Toen in 2010 de Herziene Statenvertaling verscheen bij Jongbloed, werd er volop gediscussieerd over de betrouwbaarheid van deze vertaling. Deze vertaling, waar in 2002 aan werd begonnen, werd in opdracht van de Gereformeerde Bond binnen de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) gemaakt. Het doel was om de Statenvertaling ook voor de opgroeiende generatie te behouden en beschikbaar te maken.

In veel kerken wordt de HSV gebruikt, bijv. in de PKN en CGK, maar de synode van de HHK heeft het gebruik van de HSV in de eredienst ontraden. De mogelijkheid blijft echter wel bestaan. Daarom kan het gebruik van een Bijbelvertaling per gemeente verschillen. Dat is binnen de GG, GGiN en OGGiN anders, zij bleven de Statenvertaling gebruiken in de eredienst en alle kerkelijke activiteiten.

Tegen de HSV zijn veel bezwaren gekomen. Zo zou deze herziening verder bij de grondtekst vandaan liggen dan de Statenvertaling. Er zijn andere vertaalkeuzes gemaakt, waardoor teksten een andere betekenis kregen dan in de Statenvertaling.
In 2015 verscheen daarom de Bijbel met uitleg, de Statenvertaling met uitleggende woorden, uitleg bij Bijbelverzen, kaartjes en tijdlijnen. Op die manier blijft de Statenvertaling beschikbaar, maar op een meer toegankelijke manier. De Gereformeerde Bijbelstichting (GBS) is verder bezig met een project om de woorden in de Statenvertaling die we niet meer gebruiken, te vervangen. Toch is dat voor sommige kerken niet de oplossing, omdat de aanpassingen erg klein zijn.

Sinds november 2022 is de HHK bezig met een nieuwe, begrijpelijkere Bijbelvertaling. Ze wil een ‘digitale werkvertaling’ maken, die naast de Statenvertaling gebruikt kan gaan worden. De plannen daarvoor worden verder doordacht. In februari 2023 liet het bestuur van Stichting Herziening Statenvertaling weten dat het met twee personen is uitgebreid: een predikant vanuit de Gereformeerde Bond en een predikant vanuit de Hersteld Hervormde Kerk. Als toelichting gaf Stichting HSV dat de uitbreiding „voortkomt uit de vragen rond het verstaanbaar houden van de Bijbel die in onze tijd op het bestuur afkomen. Onze taal kent immers een doorgaande ontwikkeling.” Maar in maart 2023 besloot de werkgroep te stoppen met de uitwerking van een digitale werkvertaling vanwege onvoldoende draagvlak.