Martin Niemöller (1892-1984) vervulde in zijn lange leven vele rollen. Tot 1919 was hij officier bij de keizerlijke marine. Na zijn studie werkte hij van 1924 tot 1931 voor de Innere Mission, gevolgd door zeven jaar als predikant van de gemeente Dahlem in Berlijn. Na 1945 was Niemöller actief in zowel de oecumenische beweging als het antinucleaire pacifisme.

Zoals uit deze korte lijst blijkt, was Niemöller een man van tegenstellingen: eerst een protestantse nationalist en militarist, na 1945 een oecumenicus en pacifist. Ondanks al deze contrasten was er van 1918 tot de jaren 50 van de vorige eeuw toch sprake van continuïteit: Niemöller was een antisemiet. Als student sloot hij zich aan bij organisaties als de Deutschvölkischer Schutz- und Trutzbund, die racistisch antisemitisch sentiment propageerden. Vóór 1933, tijdens het Derde Rijk en ook na 1945 maakte hij bij vele gelegenheden gebruik van antisemitische denkbeelden en wrok, zowel privé als in het openbaar.

Legendes

Waarom is het belangrijk om de antisemitische activiteiten en uitspraken van Niemöller te benadrukken? Ik geef drie redenen. In de eerste plaats omdat ze in tegenspraak zijn met de geruststellende gedachte dat de Pfarrernotbund, die sinds de herfst van 1933 door Niemöller werd geleid, en de Bekennende Kirche opkwamen voor de Joden die door het naziregime werden vervolgd. Die gedachte is ongegrond. De inzet van Niemöller was alleen gericht op de 180 protestantse predikanten van Joodse afkomst in Duitsland. En toen hij voor hun rechten opkwam, toonde Niemöller ook antisemitische wrok.

De tweede reden is de systematische verdringing, verhulling en verdoezeling van de waarheid na 1945. Niemöllers hagiografen (beschrijvers van ”heiligenlevens”) –in de eerste plaats zijn broer Wilhelm– en hijzelf ‘vergaten’ te vermelden dat Niemöller in de jaren 20 van de vorige eeuw een racistische antisemiet was. Wanneer hij werd ondervraagd over zijn anti-Joodse gevoelens (bijvoorbeeld door de journalist Günter Gaus, in 1963) nam Niemöller zijn toevlucht tot excuses en leugens. In zijn toespraken over de schuld van de Duitsers benadrukte Niemöller herhaaldelijk zijn persoonlijke, uiterst diepgaande inzet voor Duitslands erkenning van die schuld. Maar juist over zijn eigen handel en wandel voor en na 1933 verspreidde hij legendes. Die kwamen totaal niet overeen met de historische werkelijkheid.

Kaïn en Lamech

Een derde reden is dat ook Niemöllers bijdragen aan de discussie over de Duitse schuld aan de misdaden van het Derde Rijk teruggaan op antisemitische denkpatronen. Een voorbeeld hiervan is een ( in RD 7-9 genoemde ) passage uit zijn toespraak The Way to the Free, die hij in 1946 hield. Daarin benadrukte hij dat „wij allemaal” (hij bedoelde de Duitsers) de schuld voor de „6 miljoen moorden op Joden moeten betalen”. Deze uitdrukking alleen al is merkwaardig kortaf en mechanisch. Kan schuld echt worden verrekend door middel van „betaling”? Is ”schuld” hetzelfde als ”schulden”?

Ernstiger is hoe Niemöller het opleggen van deze betaling rechtvaardigde. Hij benadrukte dat de moorden op Joden de Duitsers niet werden „vergeven” maar dat de „oudtestamentische regel van Kaïn of Lamech” bepalend was. In het boek Genesis (hoofdstuk 4, 15, 23) dreigt God met zevenvoudige wraak op wie Kaïn om het leven brengt na diens moord op zijn broer. Lamech, een afstammeling van Kaïn, intensiveert deze dreiging van bloedwraak enorm. In gewone taal betekent dit: Niemöller gebruikte het antisemitische motief dat het jodendom een genadeloze wraakreligie zou zijn als grondslag voor een schuldbekentenis! Zo portretteerde hij de Joodse slachtoffers van de Shoah als daders, die door de Duitsers uit wraakzucht werden vervolgd. Daarom moeten de Duitsers hun schuld als schulden betalen. Dit is in dubbel opzicht antisemitisch: de Joden worden gezien als daders die uit wraak vereffening van schulden eisen, omdat ze altijd alleen in geld geïnteresseerd zijn.

Kerkpolitiek

Is het juist om Niemöller af te schilderen als een halve nazi ( RD 7-9 )? Mijn antwoord is duidelijk: absoluut niet. Het is nauwkeuriger om hem te omschrijven als een vier vijfde nazi. In zijn in 1933 gehouden preken verwelkomde Niemöller het nazistreven naar een ”Volksgemeinschaft” (een raszuiver en tot een sociale en politieke eenheid gesmeed Duits volk). Hij steunde de agressieve, op wraakneming aansturende buitenlandse politiek van het naziregime. Hij deelde het antibolsjewisme (anticommunisme) van Hitler en de andere nationaalsocialisten. Hij was niet geïnteresseerd in het lot van de Joden die door het naziregime werden vervolgd. En toen het Duitse leger in 1939 Polen binnenviel, meldde hij zich binnen een week vanuit het concentratiekamp Sachsenhausen (daar zat Niemöller toen gevangen) aan voor vrijwillige militaire dienst ter ondersteuning van de Duitse oorlogsinspanningen.

Tussen 1933 en 1945 was er slechts één terrein waarop Niemöller zich fundamenteel verzette tegen het naziregime: de kerkpolitiek. Hij verwierp resoluut de inmenging van de staat in de interne aangelegenheden van de Evangelische Kirche, evenals het optreden van de ”Deutsche Christen” (de nazivertegenwoordigers in de kerk), die predikanten van Joodse afkomst uit hun ambt wilden zetten. Zijn verzet tegen de nazi’s had alleen maar betrekking op zichzelf en vertoonde het bekrompen perspectief van een lutherse predikant.

De auteur is hoogleraar moderne Duitse geschiedenis aan de universiteit van het Engelse Sheffield.