Van heel hard tot fluisterzacht. Het kenmerkt de koraalfantasieën voor orgel van Max Reger. In ”De Reger Luistergids” laat Iddo van der Giessen zien hoe Reger in deze werken geloofstaal in klank wist te vangen.
Hij was een jaar of tien toen hij kennismaakte met twee grote koraalfantasieën van Reger, herinnert Van der Giessen (27), cantor-organist van de Goede Herderkerk in de Rotterdamse wijk Schiebroek, zich. „Een opname van Feike Asma, die ”Wachet auf, ruft uns die Stimme” speelde, en een concert van Arjen Leistra, die ”Wie schön leucht’ uns der Morgenstern” uitvoerde.
De liedregels klonken in grote akkoorden met het volle orgel. Het instrument kwam voor mijn gevoel van de muur. Later ontdekte ik hoe knap Reger de spanning bij de luisteraar weet vast te houden. De contrasten tussen hard en zacht, snel en langzaam hebben een groot effect. Ook leerde ik de harmonische rijkdom in zijn muziek zien.”
Het is dit jaar 150 jaar geleden dat Reger werd geboren. De Duitse componist schreef behalve andere muziek ook veel koraalbewerkingen voor orgel. Tussen 1898 en 1900 componeerde hij zeven koraalfantasieën. Het zijn massieve en soms grillige laatromantische orgelwerken, maar die de teksten ook fijnzinnig uitbeelden.
In zijn boekje neemt Van der Giessen liefhebbers mee in deze muziek en laat hij de nauwe relatie tussen woord en toon zien. Zaterdagmiddag 4 november presenteert hij de luistergids, een uitgave van Boeijenga Music, tijdens een luistercollege en concert in de Goede Herderkerk in Schiebroek.
Waarom liggen Regers koraalfantasieën u na aan het hart?
„Het zijn bewerkingen van liederen die kernelementen van het christelijk geloof bezingen. Denk aan de vergankelijkheid van het leven, Christus als Verlosser, de hoop op God, de opstanding en het eeuwige leven. Dat zorgt voor diepgang en betekenis.”
Klinkt Reger ook op zondag tijdens de eredienst?
„De grote koraalfantasieën vind ik niet geschikt voor de eredienst, maar de kleinere koraalbewerkingen speel ik graag. Ook omdat je op mijn orgel zo prachtig kunt kleuren. Van Leeuwen bouwde het in 1961. In 1986 voegde Kramer een Frans-romantisch derde klavier toe. Daarbij zijn de scherpe kantjes van de neobarokke klank verdwenen. De laatste jaren is de intonatie verder geoptimaliseerd om de klank voldoende karakter te geven.
Voor Reger en alle andere muziek is van belang dat het past bij het karakter van een dienst. Op maandag begin ik al na te denken over welke liederen en muziek er passen bij de Bijbellezingen van de komende zondag.
Ik hecht veel waarde aan mijn werk als kerkorganist. Als kind zat ik op zondag bij mijn vader, die amateurorganist is en in diverse Zoetermeerse kerken speelt. Met name de samenzang intrigeerde mij toen en nog altijd. Samenzang is het antwoord van de gemeente op de Woordverkondiging. Daarnaast kun je zingend inhoud geven aan dat wat je met je verstand niet begrijpt. Dingen die onmogelijk lijken, gebeuren toch omdat God werkt.”
Hoe is ”De Reger Luistergids” opgezet?
„Het boekje is geschreven voor muziekliefhebbers. Het bevat toelichtingen bij de koraalfantasieën, notenvoorbeelden, liedvertalingen en meer wetenschappelijke achtergrondhoofdstukken, een begrippenlijst en interviews met twaalf Reger-vertolkers. De tekstverklanking is veelal per regel te volgen.
De toelichtingen zijn onder andere gebaseerd op de uitleg van Reger zelf in zijn brieven. Daarnaast gebruikte ik de interpretatie van Regers tijdgenoten. Ondanks deze bronnen blijft het lastig om de precieze intentie van de componist te achterhalen. Uiteindelijk spreekt de tekstuitdrukking in de muziek voor zich.”
Hoe zijn de fantasieën opgebouwd?
„De koraalfantasieën openen met sfeerschilderingen in de introducties en behandelen de coupletten met beeldende tekstverklankingen. De helft van de koraalfantasieën eindigt met een fuga, waarin fugathema en liedmelodie samengaan.
”Ein feste Burg ist unser Gott” en ”Halleluja! Gott zu loben bleibe meine Seelenfreud!” zijn de toegankelijkste werken. Ze hebben de vorm van een koraalpartita en bieden daarmee veel structuur. In elke variatie komt een couplet van het desbetreffende lied aan bod.”
Wat zijn sprekende voorbeelden van Regers tekstverklanking?
„Juist in de minst toegankelijke fantasieën, ”Straf mich nicht in deinem Zorn” en ”Alle Menschen müssen sterben”, is de muziek direct te linken aan de tekst. Wanneer het gaat over ondergang, de zondeval en andere moeilijk te begrijpen dingen wordt de muziek grillig en massief en raak je de melodie kwijt. Waar de tekst vreugdevol is, valt de muziek juist veel beter te volgen.
Genoemde werken hebben niet de vorm van een koraalpartita, maar die van een symfonisch gedicht. Het zijn composities uit één stuk, waarbij coupletten in elkaar overgaan. Soms voegde Reger tussenspelen toe, die niet direct met de liedmelodie te maken hebben. Hij drukte de tekst hier uit in sfeerbeelden.
In de fantasie over ”Wachet auf” beelden rommelende lage pedaaltonen uit hoe de doden zich roeren in hun graven en op weg zijn naar de opstanding. Lichte passages verklanken de zang van de engelen, die de doden opwekken. Uiteindelijk schijnt door de chaos het licht van Christus.”
Waarom laat Reger een liedmelodie soms bijna verdwijnen?
„Om een tekst extra nadruk te geven, omdat God op die momenten verborgen is voor de lieddichter, of omdat de schrijver met zijn verstand het offer van Christus niet kan bevatten. Of als het over blinden gaat in ”Halleluja! Gott zu loben”. Wanneer volgt dat gebogenen kracht en licht bij God vinden, verhuist de melodie van de alt naar de sopraan en straalt deze boven alles uit. Als je dit weet, beleef je zo’n stuk anders.
Het is ook indrukwekkend hoe Reger in ”Ein feste Burg” verklankt dat duivelen ons willen verslinden. De muziek wordt onstuimig, terwijl in het pedaal de kronkelende beweging van een slang te horen is.”
Wat hoopt u dat er gebeurt met uw gids?
„Ik hoop dat Regers koraalfantasieën meer gaan leven voor luisteraars door het lezen van mijn gids. Het boekje past in een gemiddelde tas. Je kunt het dus meenemen naar een concert.”
Meer informatie: www.iddovandergiessen.nl
