De veertigdagentijd is begonnen en dus is in Nederland ook weer de tijd van de passies aangebroken. Koren, solisten en musici halen de partituur uit de kast. Van de Matthäus Passion. In heel Nederland waren er vorig jaar tegen de 200 uitvoeringen van dit meesterwerk van Johann Sebastian Bach. Het fenomeen, misschien wel de hype, rond de Matthäus Passion lijkt de laatste jaren weer groter te worden, met name in Nederland.

Is dit werk dan zo bijzonder? Ja, zonder meer. Het muzikale genie van Bach zoekt grenzen op en het stuk roept bij veel luisteraars hevige emoties op. Dat de Matthäus Passion een fenomeen is, heeft zonder enige twijfel te maken met de combinatie van tekst en muziek. Die roepen veel empathie op voor de lijdende Jezus.

Tumultmotief

Toch wil ik een lans breken voor zijn andere grote passie, de Johannes Passion, net zo goed een meesterwerk. De fabel dat de Johannes Passion van mindere kwaliteit zou zijn en door Bach als studiemateriaal voor zijn uiteindelijke Matthäus gebruikt werd, is onzin. Bach schreef de Johannes Passion in zijn eerste jaar als cantor in Leipzig, als sluitstuk van zijn eerste cantatejaargang. In deze passie zoekt Bach al muzikale grenzen op en introduceert hij voor het eerst in de muziekgeschiedenis het leidmotief. Een leidmotief is een muzikaal thema met een karakteristiek ritme dat melodisch of harmonisch materiaal bevat. Het tumultmotief in het begin van de passie is daar een voorbeeld van. Bach gebruikt dit motief de hele passie door als het volk optreedt.

Een ander thema of leidmotief is te vinden in de inleiding van de passie, waar de twee hobo’s die felle dissonanten spelen. Dissonanten zijn twee of meer tonen tegelijk die niet welluidend klinken. Later worden die door het koor overgenomen met de kreet ”Kreuzige”, waarbij de verschillende koorstemmen dezelfde dissonanten zingen. Het koor vertolkt dan het volk dat roept om de kruisiging van Christus.

Voor koren is Bachs Johannes Passion moeilijker dan zijn Matthäus Passion. Het koor heeft een veel grotere rol in de Johannes Passion. De koorstukken zijn ook moeilijker, feller.

Maar als de Johannes dan zo bijzonder is, waarom spreekt die het grote publiek minder aan? Omdat de Matthäus Passion warmer is, persoonlijker? Kunnen we niet omgaan met het demonische volk, dat zich volgens het Johannesevangelie keert tegen de persoon van Jezus, en Bachs muzikale vertaling van die tekst? Denk aan het ”Kreuzige” met de felle dissonanten.

In tegenstelling tot de Matthäus Passion straalt het begin van de Johannes Passion zeker geen warmte uit en roept het zeker geen empathie op. Maar Bach wist heel goed waar hij mee bezig was. Hij kende de evangelieteksten als geen ander en laat dat in zijn muziek ook uitdrukkelijk naar voren komen. Matthäus tekent Jezus meer als Verlosser Die lijdt. Het Johannesevangelie benadrukt de Godheid van Jezus. Daarom koos Bach voor minder gevoelvolle muziek, die de afstand tussen Jezus en de mensen onderstreept. In de Johannes Passion ook geen ”mein Jesus”, maar meer afstandelijke benamingen als ”Herr, unser Hersscher”, en ”O Gottes Sohn”. De Johannes Passion is meer de passie waarmee Bach tot uiting wil brengen wat Goede Vrijdag betekent voor de wereld. Toch straalt de Johannes Passion ook warmte en verdriet uit. Neem nu de aria ”Es ist vollbracht”. Bach laat hier de cello huilen.

Vonken

De Johannes Passion eindigt niet in mineur, zoals de Matthäus Passion met het slotkoor ”Wir setzen uns mit Tränen nieder”. De Johannes Passion besluit na het slotkoor ”Ruht wohl” met een koraal (”Ach Herr, lass dein lieb Engelein”) waar de vonken van af vliegen en dat eindigt in een grote lofprijzing.

Bach voerde zijn Johannes Passion vaker uit dan zijn Matthäus en maakte vier verschillende versies. Vlak voor zijn dood begon hij met de vijfde, die echter nooit is afgemaakt. Is dat misschien een reden voor het ontstaan van de fabel dat de Johannes Passion van mindere kwaliteit zou zijn? Ik denk dat Bach aanpassingen maakte om andere redenen, mogelijk omdat er onverwacht andere solisten of andere musici optraden. Het lijdensevangelie blijft aangrijpend en is door Bach op onnavolgbare wijze op muziek gezet. Laat u eens verrassen en ga eens naar een uitvoering van de Johannes Passion.

De auteur is cantororganist en dirigent van Vocaal ensemble Voices Bussum.