In Noord-, Midden- en Zuid-Amerika en delen van het Caraïbisch gebied steunt amper 63 procent van de bevolking nog de democratie, bijna 10 procent minder dan in 2004. Dat is een van de belangrijke conclusies uit de ”AmericasBarometer”, een peiling die om de twee jaar wordt gehouden. De meest recente peiling biedt ook inzicht in wat de afnemende steun voor democratie in de regio veroorzaakt. En een mogelijke verklaring voor de groeiende steun voor autoritair leiderschap in bijvoorbeeld de VS, Peru en El Salvador.

Wantrouwen

Het geringer wordende vertrouwen in de democratie, waarmee ook andere regio’s in de wereld worden geconfronteerd, is alarmerend. Maar wat tast de aantrekkingskracht van de democratie aan? Steeds meer mensen beschouwen het stemproces en de door hen gekozen vertegenwoordigers als gebrekkig en onbetrouwbaar. Zo’n drie op de vijf volwassenen denken dat de meeste (of alle) politici betrokken zijn bij corruptie. Er zijn wel grote verschillen per land. In Peru verdenkt 88 procent van de respondenten hun politici van corruptie, in Canada is dat 20 procent.

Op de vraag in hoeverre ze de verkiezingen in hun land vertrouwen, antwoorden slechts twee van de vijf volwassenen positief. In de meeste onderzochte landen gelooft minder dan de helft dat de stemmen altijd correct worden geteld.

Schandalen

Op het hele Amerikaanse continent raakt de bevolking steeds meer ontgoocheld over de verkiezingen en de verkozen vertegenwoordigers. Dat is een belangrijke drijfveer voor de afnemende steun voor de democratie: hoe cynischer mensen zijn over de integriteit van hun politici, hoe minder waarde ze aan democratie hechten.

Vaak zijn negatieve opvattingen ook gerechtvaardigd. Spraakmakende corruptieschandalen hebben de Amerika’s de afgelopen jaren op hun kop gezet. De Panama Papers, financiële documenten die in 2015 uitlekten, onthulden dat politici belastingen hadden ontdoken via geheime offshorerekeningen. En eind 2016 gaf het Braziliaanse bouwbedrijf Odebrecht toe dat het honderden miljoenen dollars had uitgegeven aan de omkoping van ambtenaren om overheidsopdrachten binnen te halen. Er waren ook schandalen rond de coronapandemie; politici misbruikten noodfondsen of kregen voortijdig toegang tot vaccins. En in meer dan de helft van de grote democratieën op het westelijk halfrond (onder andere Argentinië, Bolivia, Guatemala en Peru) zitten voormalige presidenten gevangen of wordt er een onderzoek naar hen ingesteld.

Tegelijk zijn ook de verkiezingen zelf steeds controversiëler geworden. Soms komt dat door desinformatiecampagnes, zoals in Peru in 2021 en in de Verenigde Staten in 2016 en 2020. In andere gevallen door bewust wanbeheer en mogelijk fraude, zoals in Bolivia in 2019.

Het cynisme betekent ook weer niet dat men de democratie helemaal wil opgeven. Toen mensen gevraagd werd of ze liever een politiek systeem hadden met gekozen vertegenwoordigers of een systeem zonder verkiezingen dat een minimale levensstandaard garandeerde, koos 54 procent voor het laatste. Maar geplaatst voor de keuze tussen die gegarandeerde levensstandaard en een systeem dat de vrije meningsuiting beschermt, prefereerde 74 procent toch vrijuit kunnen spreken zonder angst voor strafmaatregelen.

Dat grote verschil geeft aan dat de meeste mensen in Amerika wel willen dat hun stem wordt gehoord, maar tegelijk niet denken dat de door hen gekozen vertegenwoordigers naar hen luisteren. In plaats daarvan wenden ze zich steeds meer tot charismatische populisten, om politici die volgens hen corrupt zijn te dwarsbomen.

Parlement

Tot slot werd gevraagd: Is het gerechtvaardigd wanneer een president de wetgevende macht in moeilijke tijden het zwijgen oplegt (een soort staatsgreep die in het Spaans bekendstaat als ”autogolpe”)? Opvallend is dat de steun voor zo’n extreem antidemocratisch middel aanzienlijk is toegenomen, tot 30 procent. Dat is ruim twee keer zo veel als in 2010.

Begin 2019 stelden we in Peru een aanzienlijke toename vast van het begrip voor dit concept. En later dat jaar maakte de Peruaanse president Martin Vizcarra er ook echt gebruik van. Eveneens in 2019 namen we een vergelijkbare stijging in de VS waar, vooral onder de Republikeinen (toename van 21 procent). En minder dan twee jaar later, op 6 januari 2021, drongen honderden Trumpaanhangers het Amerikaanse Capitool binnen.

Ondertussen kreeg ook de bevolking van El Salvador meer begrip voor de sluiting van het congres in dit land door president Nayib Bukele. Hij gaf veiligheidstroepen opdracht om de wetgevende macht te intimideren en centraliseerde de macht in het uitvoerend apparaat.

Meer vertrouwen

Moderne democratieën worden verondersteld de stem van het volk in de politiek te vertalen via gekozen vertegenwoordigers. Maar op het Amerikaanse continent verliest de bevolking steeds meer vertrouwen in dat systeem. Een groeiend aantal stemgerechtigden ziet liever dat mensen die zij als sterke leiders beschouwen het land leiden, zelfs als dat betekent dat er geen verkiezingen zijn of verkiezingsresultaten worden genegeerd.

De ontwikkelingen zorgen ervoor dat de democratie in heel Amerika in gevaar verkeert. Er moet daarom aan gewerkt worden dat de burgers, van Alaska tot Argentinië, weer kunnen vertrouwen op de rechtmatigheid van de verkiezingen en de instellingen die hen moeten vertegenwoordigen.

De auteurs zijn hoogleraar politieke wetenschappen aan Vanderbilt University in Nashville (Tennessee, VS). Bron: IPS/The Conversation.