Geen vrouwen met slaven vergelijken
Het Nieuwe Testament accepteert slavernij en legt vrouwen in de gemeente het zwijgen op. Dat zien wij vandaag anders, aldus verschillende theologen.
Zij zijn tegen slavernij en vóór vrouwelijke ambtsdragers. Maar accepteert het Nieuwe Testament wel slavernij? En: klopt deze gelijkstelling tussen slavernij en vrouwelijke ambtsdragers?
In navolging van de Griekse filosoof Aristoteles (384-322 voor Christus) verdeelt de Romeinse jurist Gaius (130-180 na Christus) de mensheid in twee groepen: burgers en slaven. Een slaaf is een tegenpool van een burger. Deze definitie verbindt de verschillende perioden van de Grieks-Romeinse slavernij. In tegenstelling tot een burger mist een slaaf het denkvermogen. Een burger is vrij, waarom hij politiek kan bedrijven en zich kan bekwamen in filosofie, literatuur en kunsten. Een slaaf is een levend voorwerp van zijn meesters huis en valt onder de categorie werkdieren. Volgens dezelfde regels als een stuk grond wordt hij verkocht, aldus Grieks-Romeinse filosofen.
Fortuin
De praktijk nuanceert dit Grieks-Romeinse gedachtegoed. Zo verschillen de omstandigheden van een slaaf op het platteland aanmerkelijk van die van de stad. Plattelandsslaven hebben nauwelijks contact met hun meester. Ze worden uitgebuit om een zo hoog mogelijke winst te behalen. Een stadsslaaf daarentegen doceert burgers, bestiert bedrijven, handelt in onroerend goed en bekleedt allerlei functies. Zijn slavenarbeid beoogt het veraangenamen van het leven van zijn eigenaar. Ondertussen geniet hij ook van dat aangename leven.
De maatschappelijke positie van slaaf verschaft geen vrijheid, maar levert hem wel veel voordelen op. Een stadsslaaf kan zelfs gunsten verwerven. Hoe ver dat kan gaan, bewijst bijvoorbeeld Clesippus. Zijn eigenares Gegania kreeg hem gratis bij de aankoop van een inboedel. Hij werd haar minnaar, kwam vrij, werd haar erfgenaam en erfde uiteindelijk haar fortuin.
Crises
In de geschiedenis van de Romeinse slavernij is de rol van een slaaf behoorlijk veranderd. Oorspronkelijk telt een stadstaat in de oudheid twee groepen: vrijen en slaven. Binnen die stadstaat behoort een slaaf tot het huis van zijn meester. Die is naast eigenaar ook man en vader. Zijn huis telt twee categorieën: vrije familieleden en inwonende slaven. Een stadstaat in miniatuur.
De stichting van de volksrepubliek heeft direct juridische gevolgen voor de stadstaat en in het verlengde daarvan ook voor de maatschappelijke positie van burgers en slaven. Beiden behoren niet langer tot een stad en huis, maar worden burgers respectievelijk slaven van een wereldrijk.
In de eerste eeuw na Christus, de tijd waarin het Nieuwe Testament is geschreven, vinden in Italië allerlei politieke, sociale en economische omwentelingen plaats. Ook belandt het klassieke Romeinse productieproces in een transitie van intensief handwerk naar goedkope massaproductie. Door al deze factoren verandert de juridische positie van een slaaf ingrijpend.
Carrière
Vooral op het platteland voltrekt zich de wijziging van de juridische positie van een slaaf razendsnel. Grootgrondbezitters besteden het exploiteren van hun materiële en financiële vermogen uit aan derden, vrijen dan wel slaven. Slaven leiden werkplaatsen, beheren financiën, sluiten transacties af en bestieren landerijen.
Wel moet een slaaf zich te allen tijde aan zijn meester verantwoorden, desnoods onder dwang. Die verplichting garandeert de efficiëntie van het nieuwe sociaaleconomische systeem. Tegelijkertijd biedt dit systeem een slaaf ongekende vrijheid, status en rijkdom.
Door deze verandering vervaagt de grens tussen vrijen, die grond pachten, en tussen slaven, die landerijen exploiteren. In de praktijk genieten beide categorieën de status van grootgrondbezitters.
Er ontstaat zelfs een omgekeerde beweging: vrijen zonder grond verkopen zichzelf als slaaf om binnen het bedrijf van hun eigenaar een leidinggevende positie te bemachtigen. Nu is een slavenbestaan een carrièremiddel tot sociale promotie geworden. Omgekeerd wordt in deze periode een vrijgelaten slaaf automatisch Romeins burger, ongeacht de officiële procedure voor zijn verlating.
Gelijktijdig met deze sociale verandering ontwikkelt het Romeinse recht ook wetgeving ter bescherming tegen een gewelddadige eigenaar. Steeds meer houdt de wetgever rekening met familiebetrekkingen van een slaaf. Ook schept het Romeinse recht allerlei mogelijkheden voor vrijlating als uitkomst van een juridisch geschil. Een slaaf geniet juridische bescherming.
Appels en peren
Vanwege deze ontwikkelingen benadrukken wetenschappers dat dé slavernij in hét Romeinse Rijk niet bestaat. Voorstanders van vrouwelijke ambtsdragers verdisconteren deze wetenschappelijke conclusie gemakshalve vaak niet, associëren slavernij in de nieuwtestamentische tijd met de trans-Atlantische slavenhandel uit de 18e en 19e eeuw en geven zo een vertekend beeld van slavernij in de nieuwtestamentische tijd.
Nieuwtestamentische schrijvers reformeren sociale verbanden. Zij schrijven primair voor hun eigen christelijke achterban en herformuleren relationele begrippen zoals slaaf en meester christologisch. Een mens is pas vrij wanneer hij slaaf van de Heere is. Vanuit de gehoorzaamheid aan Christus dient een meester zijn slaaf en een slaaf zijn meester. Zo kerstent het Nieuwe Testament samenlevingen van binnenuit.
Voor het formuleren van de verhouding tot God en de onderscheiden posities binnen het huwelijk en de gemeente beroepen nieuwtestamentische auteurs zich op het Oude Testament, dat zij christologisch uitleggen. De uitkomst daarvan is dat mensen voor God één zijn en man en vrouw tegenover elkaar verschillend zijn.
Kortom: het een-op-een gelijkstellen van vrouwen met slaven is hetzelfde als appels met peren vergelijken.
De auteur is christelijk gereformeerd predikant en docent Bijbelse vakken aan het Hersteld Hervormd Seminarium.
