Dr. De Vries schetste de traditie van het kerkelijk jaar dat begon met de herdenking van de opstanding van Christus op de zondag. In de tweede eeuw kwamen daar Pasen en Goede Vrijdag en later Pinksteren bij. De mogelijk heidense oorsprong van de feesten zoekt hij met name bij de heidense opvatting van de seizoenen. Hij worstelt met de mogelijk positieve functie van het vieren van de feesten in het kader van een missionaire kerk. Daarom schikt hij zich in de viering van het kerkelijk jaar.

Lees ook

Christelijke feesten eigenlijk heidens?

Heilsgeheim

Ondanks alles wat er over het kerkelijk jaar geschreven is, blijken er nog een paar vragen open te staan. Is er een bepaalde bron in de eerste eeuwen aan te wijzen waar de bakens van de Evangeliën en de brieven van Paulus, Petrus en anderen verzet zijn? Op basis van beschikbare bronnen lijkt de grote verandering in de tweede helft van de vierde eeuw te hebben plaatsgevonden. Een goede gids is een boek van dr. K. Deddens: ”Annus Liturgicus?” (1975). Hij analyseerde de rol van Cyrillus van Jeruzalem (313-386) in de grondlegging van het kerkelijk jaar als kerkelijke institutie. Voor Cyrillus was het dramatiseren van de hoofdmomenten uit het leven van Christus van groot belang. De ervaring van het herbeleven (een ”enactment”, een tegenwoordigstellen of actualisering van de heilsfeiten) van de tijd, de plaats en de persoon stond centraal, waardoor het een cultische betekenis kreeg.

Deddens toont aan dat Cyrillis en zijn volgelingen het begrip ”mysterie” in verband met het heilsgebeuren in zijn heidense betekenis gebruikten. Het christendom kreeg daardoor het karakter van een mysteriegodsdienst. Het heilsgeheimenis dat Christus en Zijn heilswerk ons in de Schrift geopenbaard zijn, stond niet langer centraal. Nu was de kern van de liturgie het jaarlijks terugkerende en herbeleefde heilsgebeuren, dat fysiek als een herbeleving ervaren moest worden. De prediking van het Woord werd grotendeels vervangen door de persoonlijke beleving van de heilsfeiten. Reeds de nadruk op de zich jaarlijks herhalende cyclus verraadt de heidense oorsprong van het kerkelijk jaar. Deze ontwikkeling (of liever deformatie) sloot aan bij de verschuiving van herder naar priester, van tafel naar heilig altaar en, in de achtste eeuw, van kerkgebouw (waar God alleen aanwezig is wanneer zijn Woord daar verkondigd wordt) naar een sacrale plaats.

Verdrongen

De viering van het kerkelijk jaar diende als een versterking van de sacralisering van de eredienst na de eerste eeuwen. Dit uitte zich onder andere in de roomse leer van de transsubstantiatie (de heilige fysieke aanwezigheid van Christus) wanneer de hostie en de wijn door het uitspreken van de formule geconsacreerd worden.

Hoe is het mogelijk dat het kerkelijk jaar vandaag zo veel aanhang heeft? Is er misschien een gebrek aan inzicht, namelijk dat deze kerkelijke praktijk uitgesproken heidense wortels heeft? Maar dat dát feit er eigenlijk toch niet zo veel toe doet? Beproeven we dan de geesten van onze tijd wel? Het is immers een tijd waarin de beleving voorop staat, ook in kringen waar Gods Woord elke zondag van de kansels klinkt. Mijn bede is dat die verkondiging niet verdrongen wordt door subjectieve beleving.

De auteur is adviseur christelijke symboliek en kerkbouw en lid van de gereformeerde kerk Zwijndrecht e.o. (GK).