Kerken blikken vijf jaar na corona terug: „Kleine avondmaalsbekers zouden we niet nog een keer gebruiken”
Anderhalvemeterkerk en avondmaalsbekertjes: vrijwel niemand had er vóór maart 2020 over gehoord. Kerken moesten hun beleid tijdens de coronacrisis steeds razendsnel aanpassen. Een terugblik na vijf jaar. „Slechts dertig kerkgangers toelaten zouden we niet snel meer doen.”
De eerste officiële coronabesmetting wordt in Nederland vastgesteld op 27 februari 2020. Op biddag, bijna twee weken later, zitten de kerken nog vol. Een brandhaard van besmettingen, zo blijkt achteraf. De gereformeerde gemeente (gg) in Oud-Beijerland krijgt al vroeg met het virus te maken. Predikant ds. J. van Rijswijk: „Verschillende gemeenteleden lagen op de intensive care. Ook een van onze ouderlingen.” Geëmotioneerd: „Ik heb hem niet meer ontmoet, maar hij mag voor eeuwig bij de Heere zijn.”
Ds. Van Rijswijks gemeente was van meet af aan voorzichtig en volgde de voorgeschreven maatregelen zo veel mogelijk. De predikant staat daar nog steeds achter. „Als een virus zo ernstig ingrijpt, moet je je verstand gebruiken.”
Wat als
Tot een terugblik op die moeilijke jaren is niet iedere kerk bereid. Verschillende gemeenten die het Reformatorisch Dagblad benaderde, wilden niet reageren. De hersteld hervormde gemeente te Staphorst, die in oktober 2020 in het middelpunt van de belangstelling stond en recent ook al de krant haalde, is een daarvan. „Er zijn meerdere wat-alsvragen die achteraf moeilijk te beantwoorden zijn”, schrijft scriba J. Talen in een e-mail. „We hebben toen in biddend opzien gedaan wat we meenden te moeten doen en geven het verder in de hand des Heeren over.”
Vanaf eind 2020 werden adviezen van het Interkerkelijk Contact in Overheidszaken (CIO), ook door landelijke kerkverbanden, steeds minder vaak letterlijk overgenomen. Sommige kerken openden in de loop van 2021 zelfs de kerkdeuren weer helemaal. Bekend is het voorbeeld van de gg te Urk, die in maart 2021 daardoor de landelijke media haalde. Ook de gg te Kootwijkerbroek liet al vroeg alle bijna 2000 kerkgangers weer toe. Van een gesprek hierover met de krant ziet predikant ds. G. Beens „na rijp beraad” af.
Hoewel de gereformeerde gemeente in Nederland (ggiN) te Rhenen minder ver ging dan laatstgenoemde gemeenten, begon ze gaandeweg de pandemie wel steeds meer haar eigen beleid te bepalen. „We zijn wel teruggeschaald, maar ontwikkelden een meer eigen koers”, zegt scriba K. Prosman. „We volgden zeker niet klakkeloos het voorbeeld van anderen.”
Gedurende de crisis reflecteerde de kerkenraad regelmatig, aldus Prosman. „Twee keer hebben we het Heilig Avondmaal in meerdere diensten gevierd. In het begin gebruikten we daarbij ook kleine bekertjes, maar dat zouden we niet nog een keer doen.”
Hygiëne
Elders zijn de kleine bekers wel een blijvertje. „Het is een vorm van hygiëne, waaraan we vast zijn blijven houden”, zegt A. Kok, die tijdens de coronacrisis tweede scriba was van de christelijke gereformeerde kerk (cgk) Veenendaal-Pniël.
De hhg van Sprang-Capelle koos een tussenvorm, geeft ds. J.W. Baan aan. „We gebruiken weer één beker, maar er zijn ook kleine bekertjes beschikbaar. Zo nu en dan gebruiken mensen die.”
In de gg te Yerseke is het Heilig Avondmaal ruim anderhalf jaar uitgesteld, zegt scriba P.D. de Looff. „Het sacrament moet bediend worden in het midden van de gemeente, niet met de helft ervan. Dat het zo lang niet kon, zien we als onderdeel van het oordeel.”
Veel gemeenten gingen al snel na het begin van de coronacrisis over op het uitzenden van diensten via beeld. Ook Sprang-Capelle. Ds. Baan: „De diensten worden nu nog steeds uitgezonden via YouTube. Dat doen we bewust. We hebben een boodschap voor de wereld.”
Een uitzondering maakt de gemeente voor begrafenissen. „Die halen we na verloop van tijd offline, want ze worden regelmatig heel vaak bekeken. Of we zenden die helemaal niet uit als de familie dat niet wil.”
In de Veenendaalse Pniëlkerk zijn de beelduitzendingen ook gebleven. Dat heeft ook een keerzijde, zegt Kok. „Er zijn enkele gezinnen die het thuis meekijken zo goed is bevallen dat ze nog steeds niet in de kerk komen. En wij zijn niet de enige gemeente die daarmee tobt.”
Evaluatie
Tot een reflectie op het gevoerde beleid na afloop van de coronacrisis besloten sommige gemeenten wel, andere niet. Scriba J. Mosselman van de hervormde gemeente Barneveld denkt dat evaluatie niet veel zou opleveren. „We hebben de adviezen van het landelijke kerkverband gevolgd en geen maatregelen genomen waar we spijt van hebben.”
Dat geldt ook voor hervormd Sirjansland, aldus toenmalig scriba A.P. van der Meer. „We volgden de adviezen van de landelijke Protestantse Kerk in Nederland (PKN) en zaten dus veilig. Voor ons waren de afwegingen in de crisis ook minder spannend. Zodra we weer met anderhalve meter naar de kerk mochten, kon de hele gemeente terecht in een groter kerkgebouw in het dorp.”
Bij een nieuwe pandemie zou de kerkenraad van de gg te Yerseke meer maatwerk toepassen, denkt scriba De Looff. „Daarbij moet je rekening houden met de gevoelens van kerkleden en de hoeveelheid besmettingen in de kerk. Maar wij hebben nu een nieuw kerkgebouw met zes uitgangen, plaats voor 2000 leden en een luchtverversingssysteem dat de Mercedes onder de klimaatbeheersing is. We zouden daar niet snel weer maar dertig kerkgangers in toelaten, al kan ik nu niet zeggen hoeveel wel.”
Over de rol van de overheid zijn sommige kerken achteraf kritisch gaan denken. De Looff: „De overheid had wel een flinke vinger in het kerkbestuur.” Prosman (ggiN Rhenen): „Binnen de kerkenraad hebben we aan het einde van de coronaperiode teruggekeken en gesproken over de vraag in hoeverre we met de overheid mee konden gaan. Ons standpunt is geweest dat de overheid niet gaat over het houden van de erediensten. Ze mag adviseren, maar het opkomen naar Gods huis is primair een zaak van gehoorzaamheid aan Gods Woord.”
Andere gemeenten blijven hun verantwoordelijkheid ten opzichte van het overheidsbeleid onderstrepen. Ds. Baan: „Als we met artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis belijden dat de overheid door onze goede God is ingesteld om onze ongebondenheid te bedwingen, moeten we dat ook praktiseren. Gehoorzaamheid aan de overheid streed ook niet met Gods Woord, want de eredienst kon altijd doorgaan, al was het in aangepaste vorm.”
Zorgvuldig
Elk kerkverband had tijdens de coronacrisis een landelijke werkgroep die adviezen van de overheid of het CIO doorvertaalde naar de plaatselijke gemeenten. Deze landelijke gremia hebben hun beleid achteraf officieel geëvalueerd. Wat daaruit kwam, verschilt. Ds. J. Nutma (Drachten) was lid van de werkgroep crisis binnen de CGK. Terugblikkend denkt de predikant dat de CGK „met de kennis van toen zorgvuldig hebben gehandeld. De generale synode heeft achteraf wel besloten de deputaten eredienst te betrekken bij de regiegroep. De maatregelen hadden de meeste impact op de samenkomst.”
Zorgvuldigheid stond ook voorop bij het crisiscomité van de GG, zegt J.N. van de Poel, secretaris van het deputaatschap kerk en overheid. „Na elke persconferentie vond een zorgvuldige afweging plaats over de adviezen richting de kerkenraden, waarbij wij de eigen verantwoordelijkheid van de kerkenraden telkens hebben benadrukt. We moesten voortdurend balanceren. Enerzijds wilde je dat de erediensten en het pastoraat door konden gaan, anderzijds wilde je ook de gezondheid niet verder in gevaar brengen.”
Terugblikkend twijfelt Van de Poel of het crisiscomité tijdens een nieuwe crisis even vergaande maatregelen zou adviseren. „Maar je weet niet hoe een pandemie zich dan zou voltrekken. Dan zullen we opnieuw een zorgvuldige afweging moeten maken en naar bevind van zaken handelen.”
Spanning
„We hebben achteraf gezien goed gehandeld in de coronacrisis”, vindt Jurjen de Groot, algemeen directeur van de dienstenorganisatie van de PKN. Het kerkverband heeft op synodaal niveau gereflecteerd. „Er is een onderzoek gedaan onder synodeleden. Daarbij kregen we een 7,3 voor de adviezen die we tijdens de coronatijd uitbrachten.”
De coronatijd werd gekenmerkt door spanningen, aldus De Groot. „Eerst in het vinden van een goede werkwijze om ermee om te gaan. De minister zocht vertegenwoordigers van kerken bij elkaar, terwijl er in het CIO al een interkerkelijk overlegorgaan met de overheid bestond. Dat schoof wel aan, maar achteraf vind ik dat we het CIO vanaf het begin een meer leidende rol hadden moeten geven.”
Ook de verhouding tussen kerk en overheid leverde spanning op. „Bijvoorbeeld in de vraag in hoeverre we adviezen overnamen in ons eigen beleid. Uiteindelijk deden we dat in 80 of 90 procent van de gevallen wel. Maar soms namen we ook een eigen besluit, bijvoorbeeld over het maximumaantal bezoekers in de dienst.”
Bovendien waren er spanningen binnen de kerk. „Dat bleek vooral toen we het advies om niet te zingen uitbrachten. Er was een flank die vond dat kerk-zijn zonder zingen niet kon. De andere flank had het liefst dat we adviseerden om helemaal niet meer bij elkaar te komen.”
Bij een eventuele nieuwe pandemie zou De Groot minder oog willen hebben voor getallen en meer voor mensen. „Wat is er nodig om een kerkgemeenschap te zijn? Die brede vraagstukken hadden we meer moeten bespreken.”
