Nieuwe, ingrijpende technologische ontwikkelingen, duurzaam gebruik van eindige grondstoffen en klimaatveranderingen laten volgens Rotmans een totale kanteling in onze samenleving zien. Natuurlijk zijn hier ontkenners van deze maatschappelijke ontwikkeling, maar ook versnellers, die vinden dat het niet snel genoeg anders kan. In elk geval zitten we in een overgangsfase, waarin we elektrische auto’s kopen en zonnepanelen en warmtepompen aanschaffen. Nu zijn er altijd veranderingen in de samenleving. Wij leven niet meer zoals onze grootouders leefden en zeker niet zoals hun ouders. Wij maken allerlei veranderingen mee in ons werk, ons huwelijk, onze woonplaats, enzovoort. Die veranderingen kosten tijd en vergen aanpassingsvermogen.

„We kunnen het gevoel hebben dat we, soms letterlijk, geen grond meer onder de voeten voelen”

Zo’n tijd van ‘ondertussen’ wordt in de gedragswetenschappen aangeduid met het begrip liminaliteit. Het woord komt van het Latijnse limes, dat drempel of grens betekent. Arnold van Gennep bedacht in 1909 deze term in zijn boek ”Rites de Passage”. Dit begrip duidt op een overgangsfase, doordat je ergens bent weggegaan maar ergens anders nog niet bent aangekomen. We beleven het als een ‘ondertussen’, een tussenruimte tussen een oude en een nieuwe situatie, waarnaar we onderweg zijn. Je bevindt je in een soort wachtruimte. Op het gebied van duurzaamheid duidt het aan dat we de traditionele, (ver)oude(rde), milieubelastende productie willen verlaten, maar het nieuwe is nog niet gevormd.

Om die liminale fase uit te leggen duidt Van Gennep vier soorten overgangen: 1. Iemands status in de samenleving verandert, bijvoorbeeld door een huwelijks- of inwijdingsceremonie. 2. Een locatiewijziging is ook zo’n overgang, met het verhuizen naar een andere plaats of omgeving of het maken van een wereldreis. 3. De overgang van de ene situatie naar de andere: afstuderen aan de middelbare school en gaan studeren aan een universiteit, of een nieuwe baan beginnen. 4. Een laatste overgangscategorie is verloop van tijd, bijvoorbeeld bij nieuwjaarsvieringen, verjaardagen en huwelijksjubilea.

We willen de liminale fase het liefst overslaan, versnellen en voorbij zijn. We voelen pijn, paniek, angst en ongemak. Dat gevoel kunnen we ook hebben als een jongere generatie andere keuzes maakt in denken en handelen.

Onthechting brengt ons naar die liminale tussenfase van transformatie en is tegelijkertijd buitengewoon ongemakkelijk. Het oude en vertrouwde wordt achtergelaten. We kunnen het gevoel hebben dat we, soms letterlijk, geen grond meer onder de voeten voelen. In zo’n tussenfase zijn we op zoek naar nieuwe sociale structuren. In die zin zijn liminale perioden zowel destructief als constructief. Gedragsdeskundige Victor Turner ging in 1963 op zoek naar de menselijke reacties binnen die liminale ruimte. Het chaotische, ontwrichtende en onzekere ‘ondertussen’ biedt namelijk ook nieuwe perspectieven. Het geeft ook de mogelijkheid tot bezinning op wat werkelijk centrale waarden en drijfveren in het leven zijn. Juist omdat de structuur waaraan we ons vastklampen even wordt opgeschort.

Zo’n ‘ondertussen’ kan heel leerzaam zijn, als het tenminste voldoende ruimte, tijd en aandacht krijgt. Hoe irritant en moeilijk ook, niet het verkorten, maar het zo goed mogelijk benutten is belangrijk. De kunst is om er een nuttige levensreis van te maken, waarin we groeien als persoon en leren genieten van het (nog) niet weten en het onzekere.

Opvallend is dat mensen verandering zo snel mogelijk willen laten verlopen. Onzekerheid is eng, duidelijkheid moet worden geboden. Maar hoe sneller men wil, hoe meer vertraging er optreedt, zo lijkt het. Koester onzekerheid en wees blij met het losweken van oude zekerheids- en machtsstructuren. Hierbij kan een ‘ceremoniemeester’ die begeleidt best nuttig zijn. Ook het vormen van een groepje mensen die in hetzelfde schuitje zitten, kan helpen.

Als christenen moet ons dit ‘ondertussen’, hier op aarde, bekend voorkomen. Afgelopen zondag zei een predikant dat een ware christen op aarde „tussen de tijden leeft, te laat voor de wereld en te vroeg voor de hemel”. Laat dit ‘ondertussen op aarde’ voor ons een leerproces zijn, met Christus als onze Leermeester.

De auteur werkt bij de CHE en Nyenrode Business Universiteit.