Bestaan er nog Schokkers? Vraag het aan de 80-jarige Trijntje van Eerde-Snoek uit Urk. Ze rijdt regelmatig naar de vroegere Middelbuurt op Schokland, halverwege de dorpen Nagele en Ens in de Noordoostpolder. Met een dochter of vriendin wandelt ze dan langs de beboste contouren van het oude eiland en drinkt een kop koffie in het restaurant bij het museumkerkje op de vroegere Middelbuurt. Het voelt als thuiskomen.

Vraag het generatiegenoot Kees Mossel uit Emmeloord. De geboren Vollenhovenaar woont er al bijna zijn hele leven maar voelt zich in de polderhoofdstad toch niet thuis. De „patserige boeren”, uitverkoren om zich in de rijke Noordoostpolder te vestigen, keken altijd neer op zijn vader, de in dialect pratende ‘Schokker’ visser. Mossel senior had zijn beroep na de drooglegging van zijn viswater opgegeven en was gaan werken voor de rijksdienst die de nieuwe polder inrichtte.

Of vraag het Bruno Klappe uit Eindhoven, die de stambomen van alle Schokkers en hun nazaten in zijn computer heeft staan. Zijn familie is onderwerp van genetisch onderzoek van het UMCG in Groningen, omdat het erop lijkt dat de Klappes een erfelijke vorm van de spierziekte dystonie aan elkaar doorgeven. Geleerden willen weten of de vele onderlinge huwelijken op het vroegere Schokland daar iets mee te maken hebben.

Verhalen

Drie mensen, drie verhalen. Ze dragen elk een eigen stukje erfenis van Schokland met zich mee. Dat geldt ook voor veel andere nazaten met typisch Schokker achternamen: Bien, Botter, Diender, Kwakman, Ouderling, Ruiten en Toeter, om er niet meer te noemen. De families hebben hun vleugels uitgeslagen in plaatsen als Kampen, Vollenhove, Volendam en Urk –waar de meeste van hun voorouders naartoe trokken– en ver daarbuiten.

Op ”verhalenmarkten” die ze belegde, sprak historicus en schrijfster Eva Vriend met tientallen Schokker nazaten over het eiland, hun voorouders en hun eigen leven. Die gesprekken, aangevuld met archiefonderzoek en studie van de talrijke literatuur over Schokland, heeft ze verwerkt in haar jongste boek: ”Het eiland van Anna”.

Hoofdpersoon Anna Diender, doopnaam Johanna, werd in 1910 geboren in de buurtschap Brunnepe bij Kampen. Haar grootouders waren daar in 1859 neergestreken, samen met tientallen andere gezinnen. Hun huisje in Emmeloord, het rooms-katholieke dorpje op de noordpunt van Schokland, hadden ze afgebroken en in Brunnepe weer opgebouwd.

Ontsiering

Eigenlijk wilde Kampen de Schokkers niet hebben. De burgemeester zei dat zijn stad geen bouwgrond kon missen. De huisjes van de armoedige eilanders mochten in ieder geval „geen ontsiering zijn” als de Kamper burgers een wandeling rond hun stad maakten.

Ook andere plaatsen rond de Zuiderzee zaten niet op de Schokkers te wachten. Pas nadat de overheid had toegezegd dat gemeenten de kosten voor eventuele armenzorg bij Den Haag konden declareren, ging het licht aarzelend op groen. Nog in 1940 ontving Teuntje Bien in Volendam wekelijks zes gulden ”Schokkergeld”. Zij was met haar 94 jaar een van de laatste nog op het eiland geboren Schokkers.

Zoals de meeste Schokkers bleef Anna’s grootvader na de verhuizing vissen. Zijn zoons zetten de traditie voort, evenals aanvankelijk de oudste broer van Anna. Soms bracht de visserij enige welvaart, later viel de opbrengst weer tegen. De schepen verouderden. Toen de Zuiderzee IJsselmeer geworden was en de inpolderingen vorderden, zocht de ene na de andere Schokker emplooi in een andere branche.

Ogensluiter

Anna was de ”ogensluiter” van  de familie. Zij verzorgde haar ouders en twee vrijgezelle oud-ooms in het huisje waar ze zelf was opgegroeid, krap 30 vierkante meter groot. In 1948, toen Anna 38 was, stierf haar vader als laatste van de vier. Een maand na zijn begrafenis klopte iemand bij haar aan: de directeur van het nog te openen Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Kampen wilde de oude Schokkerbuurt slopen en het museum had belangstelling voor Anna’s huisje. Dat zou in het museum worden opgebouwd en in Schokker traditie worden ingericht.

Anna ging akkoord met de verkoop. Haar huisje, het mooie 18e-eeuwse kabinet van haar grootouders met daarin nog originele Schokker kledingstukken en de tegels van de schouw gingen naar Enkhuizen. Ze kreeg er 450 gulden voor. De zilveren trouwringen van haar grootouders gaf ze aan het museum cadeau.

Migratie

Vriend verbindt het levensverhaal van Anna aan actuele thema’s als klimaatverandering en migratie. De bevolking van de Kiribati-eilanden in de Grote Oceaan, die in zee dreigen te verzinken, wacht misschien eenzelfde lot als de Schokkers in de 19e eeuw. Gemeenten houden ook vandaag asielzoekers het liefst buiten de deur. En Nederlanders van Marokkaanse afkomst kampen na twee generaties nog met uitsluiting. Zelfs misbruik in de kerk komt in Vriends boek om de hoek kijken: de pastoor van Emmeloord vergreep zich rond 1845 aan vrouwelijke parochianen.

Ook voor iemand die wat meer bekend is met de geschiedenis van Schokland is ”Het eiland van Anna” soms een eyeopener. Zo blijkt het klassieke verhaal dat de Schokkers zonder enige inspraak en tegen een karige schadevergoeding gedwongen werden te verkassen een mythe.

In werkelijkheid vonden regering en Tweede Kamer dat vertrek op basis van vrijwilligheid moest gebeuren: de Schokkers moesten verleid worden. Lokale notabelen als de pastoor van Emmeloord, de predikant van het protestantse Ens –het andere dorp op Schokland– en de burgemeester hielpen de geesten rijp te maken. Onderwijzer Arnoldus Legebeke hield een soort enquête onder eilanders naar wat een acceptabele compensatie zou zijn. Uiteindelijk besloot de regering tot een royale vergoeding van 2,25 maal de taxatiewaarde van de huisjes.

Schokker kerstlied

Wie denkt dat de Schokkers na hun verhuizing bij de pakken neerzaten, treurend om het verlies van hun geboortegrond, heeft het mis. De integratie in hun nieuwe woonplaatsen verliep best soepel. In Brunnepe vonden de familie van Anna en de andere oud-eilanders gemakkelijk aansluiting bij de in sociaal-economisch opzicht vergelijkbare autochtonen. De Schokkers gaven een stevige impuls aan de kleine rooms-katholieke parochies van Kampen en Vollenhove. Tot op de dag van vandaag worden in Vollenhove het Schokker kerstlied en het Schokker ”Onze Vader” gezongen.

De band met Schokland bleef sluimeren. Veel families maakten met de vissersboot elk jaar wel een tripje naar het eiland. Spulletjes van het voorgeslacht werden zuinig bewaard. Pas in 1985 richtte de derde generatie nazaten een vereniging op. Dat gebeurde trouwens na een grootscheepse Schokker-reünie, georganiseerd door de Urker buren van weleer – iets wat Vriend in haar boek niet noemt. De Schokkervereniging telde in een mum van tijd 1600 leden.

De geschiedenis van Schokland is al vaak beschreven. Het verhaal van de nazaten van de laatste bewoners was buiten de eigen kring tot nu toe nauwelijks bekend. Het is Vriends verdienste dat ze dit boven water haalt. Ze doet dat in de van haar bekende, aantrekkelijke stijl. De schrijfster groeide als boerendochter op in de Noordoostpolder en woont in het nieuwe Emmeloord. Ze schreef eerder over de geplande samenleving van de polder en over de nog altijd bestaande Zuiderzeecultuur in oude vissersplaatsen.

Lees ook

De Zuiderzee leeft nog altijd ontdekte historicus Eva Vriend

Hun geschiedenis heeft de nakomelingen van de Schokkers op een bepaalde manier gevormd, ontdekte Vriend. Uit de antwoorden op een enquête destilleert ze een soort profielschets van de Schokker nazaten anno 2024. Ze zijn bescheiden, hebben een afkeer van luxe en hebben een hoog arbeidsethos. Ze voelen zich zelfstandig, hebben een hekel aan onrecht en zeggen recht voor z’n raap waar het op staat. Tegelijk hebben ze behoefte aan reuring en gezelligheid en willen ze er voor elkaar zijn in moeilijke tijden.

Herbegrafenis

De auteur schreef haar boek op Schokland, in de voormalige lichtwachterswoning op Oud-Emmeloord. Af en toe ziet ze door het raam mensen de oude woonterp op lopen, richting het namenmonument op de plek van de vroegere rooms-katholieke begraafplaats. Sommige nazaten laten daar zelfs hun as uitstrooien.

Helemaal aan de andere kant van het eiland, op de zuidpunt, ligt de voormalige protestantse begraafplaats, tussen de restanten van de fundamenten van de verdwenen middeleeuwse kerk. Daar regelden Schokker nazaten in 2003 een plechtige herbegrafenis van de gebeenten van 148 voorouders. Die waren in 1940 opgegraven voor rassenkundig onderzoek, na de oorlog vergeten en in een depot van de Universiteit van Amsterdam beland.

Jammer dat Schokkers van Ens, toch goed voor ruim een derde van de bevolking, in Vriends boek nagenoeg geheel ontbreken. Tot op zekere hoogte is dat begrijpelijk, hoofdpersoon Anna kwam nu eenmaal uit een rooms-katholieke familie van Emmeloord. Maar toch blijft het de vraag of de integratie van de protestanten misschien anders is verlopen. De twee dorpen op Schokland hadden hun eigen identiteit, zelfs hun eigen dialect, en tot aan de Franse tijd waren ze ook bestuurlijk gescheiden.

Toiletgebouw

Nog even terug naar Anna Diender. In 1983, vijf jaar voor haar overlijden, werd eindelijk het buitenmuseum van het Zuiderzeemuseum geopend. Natuurlijk ging Anna op bezoek. Het werd een dramatische deceptie: haar huisje, dat naar Schokker traditie zou worden ingericht, bleek een toiletgebouw. „Ze hebben er pispakken van gemaakt”, brieste een ver familielid tegen Eva Vriend.

Het boek is voor het museum aanleiding om dat recht te zetten. Volgend seizoen kan het publiek alsnog een ingericht Schokker pandje bekijken.

Het eiland van Anna. Schokland en de geschiedenis van een thuis, Eva Vriend; uitg. Atlas Contact; 285 blz.; € 24,99