Sinds de studentenprotesten aan de Nederlandse universiteiten het land in rep en roer hebben gebracht, is het een veelgestelde vraag: hoe activistisch mag een wetenschapper zijn?

De actievoerders aan de universiteiten –niet alleen studenten, maar ook docenten– vinden dat activisme kan, sterker, dat het moet. Vijf jaar geleden al schreven twee milieuwetenschappers in Trouw dat het idee van ”neutrale wetenschap” voorbij is: „Deze manier van werken is niet meer houdbaar. In het geval van klimaatverandering, allesbepalend in onze tijd, lijkt actie grotendeels uit te blijven. (…) Daarom vragen wij ons nu af: moeten wetenschappers niet veel meer doen om het schip bij te sturen?”

Het idee is dus dat wetenschappers door hun onderzoek, hun deskundigheid, het beste kunnen zien wat er aan de hand is. Als het niet lukt om dat inzicht over het voetlicht te krijgen in de samenleving, moeten ze harder roepen. Bijvoorbeeld door mee te demonstreren met Extinction Rebellion of met Dutch Scholars for Palestine. Dat is hun verantwoordelijkheid. Want als de politiek weigert actie te ondernemen, en de wetenschappers zelf hun kennis niet gebruiken om de wereld te verbeteren, wie doet dat dán?

Dat is het ene standpunt.

Het andere standpunt –dat eeuwenlang de norm was– staat daar lijnrecht tegenover. Dat gaat uit van het beperkte kenvermogen van de mens. Hoe deskundig je als wetenschapper ook bent, je zult altijd maar een beperkt en gekleurd stukje van de werkelijkheid waarnemen. En daarom moet je je eigen standpunten voortdurend tegen het licht houden en welwillend luisteren naar mensen die er een tegenovergestelde mening op nahouden. Terwijl je jezelf voortdurend afvraagt: „Heb ik het soms mis?”

Dat laatste standpunt lijkt me, dat zal ik maar meteen zeggen, het meest duurzaam. Activistische wetenschappers bereiken vaak slechts dat de weerstand tegen hun boodschap groeit. Grote groepen in de samenleving vertrouwen de gepresenteerde feiten niet meer, zien steeds scherper hoe gekleurd wetenschappelijke stellingnames kunnen zijn, en raken in vertwijfeling door alle tegenstrijdige ‘waarheden’ die elke dag opnieuw via de media op hen neerdalen. De schade die dat aan de positie van de wetenschap in de samenleving toebrengt, is groot.

Wetenschappers hebben namelijk niet de waarheid in pacht. Zelfs niet als ze met veel gezag en stelligheid harde onderzoeksresultaten presenteren. Veel mensen, vooral de exact denkenden onder ons, zijn snel onder de indruk van cijfers, grafiekjes en tabellen, met hun schijn van objectieve waarheid. Maar wetenschappers kunnen met dezelfde feiten soms heel verschillende verhalen vertellen. Zeker als het om historisch of sociologisch onderzoek gaat.

Neem het migratiedebat, dat in de afgelopen jaren zó politiek geworden is dat de diverse partijen inmiddels elk hun eigen wetenschappers inzetten. Leo Lucassen en Hein de Haas voor de ‘linkse’ standpunten, Ruud Koopmans en Jan van de Beek voor de ‘rechtse’ standpunten. „Immigratie holt de verzorgingsstaat uit”, zegt de een. „Daar is helemaal geen wetenschappelijk bewijs voor”, zegt de ander. „Migratie stoppen is onmogelijk”, zegt de derde. „Er kan veel meer dan je denkt”, zegt de vierde.

Een paar weken geleden nodigden de formerende partijen zowel Hein de Haas als Jan van de Beek uit om hen van informatie te voorzien over migratie. Meteen werd duidelijk hoe het publiek over die twee deskundigen dacht: Hein de Haas werd in rechtse kringen een activist genoemd, Jan van de Beek werd in linkse kringen afgeschilderd als pseudowetenschapper. Hoe kán het toch, vroeg zomaar een twitteraar zich vertwijfeld af, dat verschillende deskundigen zulke uiteenlopende conclusies trekken over dezelfde onderwerpen?

Zelfs over de cijfers bleken deze wetenschappers het niet eens. Vreemd is dat overigens niet, want ook cijfers kun je als onderzoeker makkelijk laten buikspreken. Volgens de deskundigen in het ene kamp gaan de deskundigen uit het andere kamp bijvoorbeeld uit van het „misleidende frame” dat asielmigratie slechts 10 à 12 procent van de totale immigratie is. Maar buitenlandse studenten en arbeidsmigranten gaan vaak terug naar hun land van herkomst, terwijl asielmigranten blijven. Zo bekeken is het aandeel van die laatsten op de langere termijn uiteindelijk 25 à 30 procent van het migratiesaldo. Het hangt er dus maar vanaf welke feiten en cijfers je als uitgangspunt neemt.

Het is maar een voorbeeld, er zijn er veel meer. Neem het onderzoek dat deze week in het nieuws was: ”Migranten kosten Europese overheden minder dan de eigen burgers”. De Europese bevolking vergrijst namelijk, terwijl de migranten in het algemeen een stuk jonger (en dus goedkoper) zijn. Kritiek van Van de Beek op het onderzoek: „Er is niet gerekend over de levensloop, maar op basis van een momentopname, en dan gaat leeftijd de zaak enorm positief vertekenen.”

Ik ben blij dat beide partijen nog altijd op elkaar reageren en zo de discussie verder brengen. Maar soms heb ik geen idee wie er gelijk heeft. Je moet zélf bijna een deskundige zijn, wil je dat kunnen beoordelen.

Geen mens, ook geen wetenschapper, kan volledig objectief zijn. Er zijn altijd meningen, belangen, visies in het spel. Maar het streven naar waarheid blijft de moeite waard. De kunst is dus om je van je eigen beperkte blik bewust te zijn. Om in gesprek te blijven met je opponenten. Om de verschillende perspectieven te erkennen en te benoemen. En om het brede publiek vervolgens eerlijk en genuanceerd voor te lichten. Met activisme is op de lange termijn niemand geholpen.

De auteur is schrijver en journalist.