Wat is er aan de hand op de zuidpool?

Het is al het tweede jaar op rij met een zeeijsrecord in de zomer. Vorig jaar lag er een minimum van 1,92 miljoen vierkante kilometer zeeijs – zo’n drie keer Frankrijk.

Deze week ging dat record aan diggelen met een voorlopig minimum van 1,82 miljoen vierkante kilometer ijs. „Als records in de sport op deze manier worden verbroken, testen we op drugs. Zit het Antarctisch gebied aan de steroïden?” vroeg klimaatonderzoeker Leon Simons zich af op Twitter.

Overigens is hiermee het dieptepunt deze zomer op het zuidelijk halfrond waarschijnlijk nog niet eens bereikt. Meestal ligt er rond eind februari het minste zeeijs rond Antarctica.

De trend is dus duidelijk.

Nou, dat was tot een paar jaar geleden wel anders. Jarenlang vertoonde het Antarctische zeeijs namelijk geen duidelijke trend. De hoeveelheid zeeijs op de Zuidpool wisselt vanouds sowieso sterk, sterker dan die op de Noordpool. Tussen de winter- en zomervoorraad zit maar zo 16 miljoen vierkante kilometer. Dat is een oppervlakte ter grootte van bijna Rusland aan zeeijs.

Tussen 2001 en 2015 leek er zelfs langzaam meer ijs te komen rond de Zuidpool. Dit kwam als een verrassing voor veel klimaatwetenschappers, die juist van een kleine daling uitgingen.

In 2016 kwam er verandering in die stijgende trend. Het jaar 2017 noteerde record weinig zeeijs. De trendbreuk kreeg in 2019 speciale aandacht van het klimaatpanel IPCC in een rapport over oceanen en de cryosfeer (delen van de aarde die met sneeuw of ijs zijn bedekt). De auteurs vonden het nog te vroeg om conclusies te trekken. Met twee nieuwe dieptepunten in 2022 en 2023 lijkt de opwarming van de Zuidpool nu echt te zijn ingezet.

Dus het huidige record is te danken aan klimaatverandering?

Dat is mogelijk tekort door de bocht. De Zuidpool blijkt minder vatbaar voor de opwarming van de aarde dan de Noordpool. Modellen zaten er keer op keer naast. Hoe dat exact komt, is wetenschappers een raadsel. De Noordpool warmt namelijk wel snel op: drie keer sneller dan de rest van de planeet. Wat in ieder geval meespeelt op Antarctica: het continent ligt geïsoleerd, omgeven door een poolzee. Het koude water houdt de warmte buiten en maakt van de Zuidpool een soort enorme diepvrieskist.

Het smeltende zeeijs had dit jaar in ieder geval te maken met een voortdurende, sterke westenwind in het verre zuiden. Deze bracht veel warme lucht naar de regio. Op West-Antarctica was het 1,5 graad warmer dan gewoonlijk. Klimaatwetenschapper Richard Bintanja concludeerde bij de NOS dat niet valt uit te sluiten dat het laagterecord is veroorzaakt door natuurlijke variabelen in het weer. Hij noemde de rol van klimaatverandering bij het smeltende zeeijs „een complex vraagstuk”. „Daardoor valt lastig te zeggen of deze situatie onrustbarend is.”

Heeft smeltend zee-ijs nog gevolgen voor de zeespiegelstijging?

Nee, niet direct. Het gesmolten water neemt evenveel plek in als het drijvende ijs. Toch kan minder zeeijs indirect wel voor meer zeespiegelstijging zorgen. Minder ijs betekent meer golven en een versneld afbreken van ijsplaten. Deze ijsplaten blokkeren nu nog achtergelegen gletsjers. Als gletsjers sneller gaan stromen wordt de ijskap dunner. Wetenschappers kijken al een tijdje met vrees naar de ijsplaat die nu nog de Thwaitesgletsjer op West-Antarctica afremt. Alleen deze gletsjer kan al zorgen voor een wereldwijde zeespiegelstijging van 65 centimeter.

Overigens is er ook een andere kant. Warmer oceaanwater en warmere lucht rond Antarctica kan er ook voor zorgen dat er meer sneeuw valt boven het vasteland. Dan groeit de ijskap juist aan.

Wat zijn de gevolgen van minder zeeijs?

Wit ijs maakt plaats voor donker oceaanwater. Dat betekent dat er meer zonnestraling en dus meer warmte wordt geabsorbeerd. Het wegvallen van zeeijs zorgt dus voor extra opwarming van de aarde. Een soort negatieve spiraal.

Het zeeijs rond de zuidpool verzorgt een aantal zeer belangrijke rollen op aarde. Allereerst is het de motor voor energietransport over de planeet. Zeewater dat bevriest, bevat minder zout. Het water eronder wordt zouter en dus zwaarder, waardoor het zinkt naar de bodem. Hierdoor komen oceaanstromen op gang. Vooral op de lange termijn kan klimaatverandering gevolgen hebben voor oceaanstromen, verwachten wetenschappers.

Het zeeijs speelt ook een belangrijke rol bij de enorme hoeveelheden plankton en krill dat in de poolzee leeft. Welke gevolgen minder zeeijs precies heeft voor de populaties is onduidelijk.

Het wegvallen van zeeijs bedreigt ook de karakteristieke keizerspinguïn. Dat bleek uit onderzoek in 2021. „Keizerspinguïns zijn afhankelijk van zeeijs om te broeden, te ruien en te eten”, zei hoofdauteur Stephanie Jenouvrier destijds. Hoe minder zeeijs er is, hoe minder geschikte broedplekken er zullen zijn. Dat kan leiden tot broedmislukkingen, zoals in 2016. De onderzoekers beschrijven dat toen bij een kolonie in Halley Bay 10.000 pinguïnkuikens verdronken. Het zeeijs smolt onder hun poten weg, terwijl de jonge dieren nog niet konden zwemmen.