Ik denk dat deze „onverschilligheid” niet alleen een specifieke eigenschap van vuur is, maar ook van toepassing is op andere krachten in de natuur. Wat te denken van orkanen, aard- en zeebevingen en ga zo maar door. Ook landschappen, vooral desolate landschappen, kunnen deze uitwerking op ons hebben. Ik herinner me een reis door het noorden van Nigeria toen ik daar tijdens mijn studententijd onderzoek deed. We reden door een soort maanlandschap, rotsachtig met cactusachtige vegetatie, hitte en een dode man langs de weg. Wat als de landrover ermee stopte? Het landschap is onverschillig en onvruchtbaar, kent geen medelijden, betrokkenheid en bewogenheid. Kent wel giftige slangen én gieren, die de dode man hadden ontdekt.

Wat doen vuur, water, bevende aarde en desolate landschappen in hun angstwekkende karakter met mij? In situaties van grote dreiging krijg je een haarscherp oog en oor voor wat écht belangrijk is, voor wat ertoe doet. Zintuigen worden tot het uiterste gespitst. Het overige valt weg, doet er niet meer toe. Hoe overleef ik hier?

Ik herinner mij dat gevoel van er totaal niet toe te doen, het onderworpen zijn aan de onverschillige blik van de ander, toen onze compound in Kenia overvallen werd door criminelen. Onder schot genomen besefte ik in een moment van uiterste weerloosheid dat mijn leven en dat van mijn gezin voor hen van nul en generlei waarde was. Ik zag geen haat in de ogen, wel onverschilligheid. Een achteloos schot en het einde is dáár.

Midden in de nacht schrok ik wakker met het hart in de keel en een kurkdroge mond, in uiterste alertheid. Altijd rond dezelfde tijd. Ik hoorde geluiden, voetstappen, zag bewegende schaduwen.

Ik vertolk een ervaring van zovelen in de wereld in situaties van doodsdreiging. Gezinnen worden getroffen door natuurgeweld. Het veilige huis, de tastbare herinneringen, allemaal weg. We kennen de plekken in de wereld waar op elk moment bommen kunnen vallen, ook al ben je in een zogenaamd veilig gebied. En dichter bij huis: de gespannen sfeer thuis, de dreigende mishandeling, misbruik op plekken waar je je juist het meest veilig zou moeten kunnen voelen. Het veilige huis verandert in een woestijnlandschap en keert zich in onverschilligheid tegen jou.

We ervaren niet alleen de onmiddellijke dreiging van vuur, water, bevende aarde, woestijnen én medemensen in letterlijke zin. Meer abstract en onderhuids is de dreiging voelbaar in onze samenleving. Velen, vooral ook jongeren, voelen klimaatrampen op hen afkomen, schrikken van oorlogsdreiging en -retoriek. Niet iedereen kiest voor ”de vlucht naar voren” in excessief gebruik van sociale media, in de illusies van een virtuele wereld. Er zijn er ook die daden stellen. Ik las in dagblad Trouw van 14 december over de farmaciestudent Yahya Mahmmoud uit Jabalia, die op sociale media 99 mooie herinneringen verzamelt in tijden van oorlog. „Ik neem de camera en laat jullie zien hoe we, ondanks het gebrek aan voedsel, een kat zoeken om te voeden. Hoe we, ondanks het tekort aan kleding, die ene extra trui weggeven aan iemand die het harder nodig heeft. (…) Dit zijn de herinneringen die ik probeer te creëren in Gaza, midden in deze oorlog.”

Op de titelpagina van Huizinga’s ”In de schaduwen van morgen” staat een motto van Bernardus van Clairvaux, dat vertaald luidt: „De wereld kent zijn nachten, en niet weinige.” Het lijkt mij dat we op de drempel staan van een nieuwe nacht. Een nacht waarin onverschillige machten zich groot maken en de angst ons steeds meer op onszelf terugwerpt. Angst maakt ons achterdochtig: instituties zijn niet meer te vertrouwen, hulpverleners en ordebewaarders worden vijandig tegemoetgetreden. En zo neemt de destructieve polarisatie toe.

Laat ons als weerlozen in het spoor van Christus liefde stellen tegenover onverschilligheid, vertrouwen tegenover angst, argeloosheid tegenover achterdocht.

De auteur is psychiater.