Het grote schaakbord. Dat is de titel van een boek uit 1997 van Zbigniew Brzezinski. Deze oud-veiligheidsadviseur van VS-president Jimmy Carter beschrijft daarin de breuklijnen in het geopolitieke spectrum zoals dat zich aandient vlak voordat de 21e eeuw aanbreekt. Met een dominante Amerikaanse positie na de val van de Muur.

Oekraïne heeft een prominente plaats in zijn analyse. Niet als een supermacht die de internationale gang van zaken kan beïnvloeden, maar als land dat een scharnierfunctie, een ”pivot”, vervult op het internationale schaakbord vanwege zijn ligging. En dat daardoor de inzet kan worden van een machtsstrijd tussen de Russen en het Westen. Immers, in de Russische optiek is de controle over Oekraïne bepalend voor de status van Rusland als supermacht op het Euraziatische continent met toegang tot de Zwarte Zee. Zonder die controle is Rusland geen echte Europese speler en alleen Aziatisch. In de visie van een niet-democratisch Rusland welteverstaan.

Lees ook

​Oekraïneoorlog gaat door zolang wij vijandbeelden koesteren

Een onheilspellende en vooruitziende blik van Brzezinski. Overtuigd van de tanende macht van de VS sinds 1997 doet hij er in 2012 nog een schepje bovenop: het bestaan van Oekraïne wordt bedreigd. Geen wonder dat zijn publicaties weer veel aandacht trekken.

Dat toenadering van Oekraïne tot het Westen Poetin niet zinde, liet hij in het verleden regelmatig blijken. Zo ook bij de NAVO-top in Boekarest in 2008. Daar werd aan Oekraïne en Georgië in de slotverklaring, onder druk van de VS maar tegen de zin van onder andere Frankrijk en Duitsland, op termijn een lidmaatschap van de Alliantie in het vooruitzicht gesteld. Poetin, zelf ook in Boekarest voor de toen nog bestaande NAVO-Rusland Raad, reageerde onmiddellijk. Voor hem zou dan een rode lijn worden overschreden.

Maidanrevolutie

Maar zo’n vaart liep het niet, noch aan de kant van de NAVO, noch aan de kant van Oe-
kraïne zelf. Aan de NAVO-kant werd beseft dat, ook gezien de verdeeldheid in Oekraïne met voor de helft Russischtaligen, de tijd nog lang niet rijp was voor meer toenadering. Het was al helemaal geen punt van discussie meer toen in Kiev in 2010 pro-Moskou-
president Viktor Janoekovytsj aantrad.

Nagenoeg langs dezelfde lijnen verliep de relatie tussen de EU en Oekraïne. Er was voor de NAVO en de EU na hun reguliere topontmoetingen met Oekraïne altijd veel taalkundige acrobatiek nodig om in de slotverklaringen wel het belang van de relatie te benadrukken, maar niets concreets qua toenadering in het vooruitzicht te stellen.

Wat er in en na 2014 in Oekraïne gebeurde, is bekend. De Maidanrevolutie zorgde voor een ommekeer. Janoekovytsj werd afgezet. Poetin annexeerde de Krim en begon de oorlog in Oost-Oekraïne door de separatisten te ondersteunen.

Groen licht

Alle analyses en geopolitieke duidingen ten spijt is er niets dat de toen gestarte en huidige Russische agressie en oorlogsmisdaden kan of mag rechtvaardigen. Natuurlijk helpt het niet als je Poetin voor aanvang van zijn invasie alleen sancties in het vooruitzicht stelt, zoals president Biden deed. Voor Poetin is dat een soort groen licht, ook al had het Westen meer in petto dan alleen maar sancties, zoals hij nu ondervindt.

Lees ook

Ook wederhoor heeft zijn grenzen

Een dictatoriaal geleid Rusland heeft veel te vrezen van een democratisch Oekraïne. Dat heeft niets te maken met oude Sovjet-
aspiraties of een vermeende dreiging van de NAVO. Dat zijn allemaal politieke gelegenheidsargumenten voor het Kremlin om thuis nog iets van steun te verwerven voor een abject conflict. En om de democratie buiten de deur te houden. Want een democratisch Oekraïne legt op Rusland extra druk om ook een echte democratie te worden.

Dat Poetin niet meer in zijn opzet zal slagen, is duidelijk. Maar vooralsnog staat niet alleen de toekomst van Oekraïne, maar ook het voortbestaan van een functionerende wereldorde op het spel. Als namelijk wordt toegestaan dat een land ongestraft pure agressie toepast om een ander land te bezetten en te verwoesten, dan zijn wij als internationale gemeenschap terug bij af. Niet voor niets ontvangt Oekraïne nu massaal steun vanuit het Westen. Ook onze toekomst is in het geding. Daarmee is het land toch ongewild het bloedige scharnierpunt geworden in een geopolitiek conflict.

Lotsverbondenheid

Het is nauwelijks voorstelbaar dat Nederland zich amper zes jaar geleden in een referendum nog uitsprak tegen een associatieovereenkomst van de EU met Oekraïne. En dat ondanks de annexatie van de Krim, de Russische rol in Oost-Oekraïne en het drama met MH-17. Onze lotsverbondenheid is, in meerdere opzichten, nu groter dan ooit. Het kan helaas verkeren.

De auteur is oud-secretaris-generaal van het ministerie van Buitenlandse Zaken.