In het boek ”Polarisatie: Inzicht in de dynamiek van wij-zij denken” beschrijft Bart Brandsma het lot van mensen die redelijkheid of verzoening willen brengen in een sterk gepolariseerd debat. Beide onverzoenbare kampen betichten dan de vredestichter van heulen met hun geheel gedemoniseerde tegenstander.

Het overkwam Elon Musk, die op Twitter een voorstel deed om de oorlog in Oekraïne te stoppen. De kern van zijn idee: laat de bevolking van de Donbas zelf uitmaken, onder toezicht van de VN, bij welk land ze wil horen. Een reactie van Volodimir Zelenski liet niet lang op zich wachten: „Aan welke kant sta jij, Musk? Ben je voor Oekraïne of ben je voor Rusland?” Volgens de president van Oekraïne zijn er maar twee opties: je bent vóór of tégen ons. Loyaliteit met Oekraïne kun je alleen tonen door Rusland zo hard mogelijk te raken. Diplomatiek, economisch en militair. Praatjes over vrede en recht doen aan álle partijen kunnen we daarbij niet gebruiken.

Dit is het zwart-witperspectief van een kemphaan in de hitte van de strijd. Begrijpelijk. Maar ook het altijd zo gematigde Nederland is vatbaar voor de ongenuanceerde stellingname van Zelenski. Zelfs het RD gaat gemakkelijk daarin mee, blijkens het hoofdredactionele commentaar ”Musk moet zich niet met politiek inlaten”. Als grote mensen praten, moeten kinderen zwijgen. „Daar is de oorlog in Oekraïne veel te ernstig voor”, aldus de commentator.

Lees ook

Elon Musk moet zich niet met oorlog in Oekraïne bemoeien

Ja, de grote mensen praten wel. Maar hun woorden (en daden) zijn olie op het vuur. Net zoals Joe Biden geen belang leek te hebben bij het voorkómen van de oorlog, zo doet Ursula von der Leyen bepaald geen moeite om de oorlog te beëindigen. Steeds meer sancties voor Rusland en steeds meer wapens voor Oekraïne. We zijn pas klaar als Rusland voldoende is verzwakt en vernederd. De oorlog moet niet beëindigd, maar gewonnen worden, koste wat kost. Voor Vladimir Poetin geldt hetzelfde. Nu afdruipen zou de grootst denkbare afgang zijn. Dan liever tot het bittere einde doorvechten. Een ontwrichtende en verwoestende oorlog die in toenemende mate de hele wereld raakt. Dat is het uitzichtloze perspectief dat de groten der aarde ons voorhouden.

Beeldvorming

Oorlog is de extreemste vorm van een uit de hand gelopen polarisatie. Polarisatie bestaat bij de gratie van vijandbeelden. Wil je een oorlog op gang houden, dan moet je de vijand voortdurend negatief afschilderen. De Russische staatspropaganda is wat dat betreft spreekwoordelijk. Maar worden wij, burgers van het vrije Westen met zijn vrije media, ook niet constant gevoed met beeldvorming over vijand Rusland? Om ons eraan te blijven herinneren dat ”wij” aan de goede kant staan. ”Wij” vertegenwoordigen de beschaving, ”zij” het kwaad en de onredelijkheid. Enkele veelgehoorde voorbeelden:

„Met Poetin valt niet te onderhandelen; een compromis ziet hij als teken van zwakte.” Onderhandelen met een Rus is een vak apart. Respect verdienen kost tijd en is niet eenvoudig. Maar er zijn zeker wereldleiders geweest voor wie Poetin respect had. Bijvoorbeeld Angela Merkel.

„Rusland is pas tevreden als zijn oude imperium hersteld is.” Wie op een kaart de invloedssfeer van Rusland en die van het Westen bekijkt en vergelijkt met de situatie van dertig tot veertig jaar geleden, ziet meteen hoe absurd deze stelling is. De invloedssfeer van Rusland is dramatisch geslonken. Herstel van het Sovjetimperium is beslist geen ambitie van de Russische regering.

„Poetin is een onberekenbare psychopaat.” Ook zo’n wonderlijk denkbeeld, dat in verschillende gedaantes steeds opduikt. Heel effectief als dooddoener, want met psychopaten doe je geen zaken. Die sluit je op.

„Rusland is de agressor. Wat valt er nog meer te zeggen?” Het klopt dat Rusland Oekraïne is binnengevallen. Dat moeten we niet goedpraten. Maar geschiedenis begint nooit op één specifiek moment. Wie Rusland als vijand wil blijven zien, moet vooral focussen op 24 februari 2022 en de verschrikkingen die daarop volgden. Maar wie vrede zoekt, doet er goed aan het grotere plaatje te bekijken. Dat begint ver vóór 24 februari en loopt nog steeds door. Het beperkt zich ook niet tot Rusland-Oekraïne.

Zulke aanhoudende beeldvormende beweringen worden subtiel verwerkt in opinieartikelen en zelfs nieuwberichten. Ze zijn (on)bewust bedoeld om ons aandeel in het oorlogsgeweld te legitimeren, zodat we kunnen dóórgaan op de huidige weg van spierballen en escalatie.

Verwerpelijke wens

Rusland wordt soms ook minder subtiel en zonder enige terughoudendheid zwartgemaakt. Het artikel van Willem-Gert Aldershoff met de weinig verhullende titel ”De Russische wereld heeft niets te bieden” gaat over de kansloze missie van de stichting ”Russkiy mir” om de Russische taal en cultuur te promoten. De auteur denkt bij Russische cultuur dan ook niet aan de doorleefde literatuur van Dostojevski of Solzjenitsyn, of aan de ongeëvenaarde ballades van Tsjaikovski. Zijn ”Russische wereld” bestaat slechts uit „nationalisme, patriottisme en militarisme”.

Lees ook

Oorlog stopt alleen als Westen Oekraïne blijft helpen

Hij benoemt niet dat Russen heel gastvrij zijn, als je hen beter leert kennen. En oprecht: ze doen zich nooit mooier, slimmer of gelukkiger voor dan ze zijn. Hij noemt ook niet hun vakmanschap, doorzettingsvermogen en arbeidsmotivatie. Of hun melancholische mentaliteit, hun bewonderenswaardige veerkracht bij tegenslagen. Integendeel, het artikel bevat een kanonnade van al het ellendige dat Rusland kenmerkt: gebrek aan democratie, vals spel in de sport, repressie, oligarchie, troosteloosheid, uitzichtloosheid enzovoort.

Na een vergelijkbaar artikel over Indonesië, Mexico of Egypte was de wereld te klein geweest. Maar als het over Rusland gaat, lijken we het prima te vinden. Hoe donkerder Rusland wordt afgeschilderd, des te lichter wijzelf ertegen afsteken. Willen we dit echt? Augustinus zegt: „Het is een verwerpelijke wens iemand te willen hebben die men kan haten of kan vrezen, om op die manier iemand te krijgen die men kan overwinnen.”

IJdelheid

Ik zou een andere weg willen aanreiken. Die van Michail Gorbatsjov, een groot staatsman, voortgebracht door de ”Russische wereld”. Hij zag de ijdelheid van het per se een oorlog moeten winnen. Hij zag in dat een oorlog uiteindelijk alleen maar verliezers heeft. En hij handelde ernaar met tact en moed. De bescheiden moed van een echte leider, die ook best eens de minste wil zijn.

Gorbatsjov is helaas niet meer onder ons. Ook jammer is dat zijn afwijzing van geopolitieke competitie door westerse leiders nooit goed begrepen is. Het Westen, zelfovertuigd winnaar van de Koude Oorlog, breidde zijn politieke en militaire invloedssfeer steeds verder uit in de richting van Rusland. Rusland zelf werd daarin niet gekend. De gevolgen daarvan zijn inmiddels bekend…

De auteur is geograaf met een bijzondere interesse voor landen van de voormalige Sovjet-Unie.