De gedachte achter sancties is eenvoudig: druk zetten om ”slecht gedrag” te voorkomen, te bestraffen of te veranderen. Vanaf het begin van de oorlog in Oekraïne kiest de Europese Unie, samen met bondgenoten als de Verenigde Staten, voor zware economische sancties tegen Rusland om Poetin te bewegen het oorlogsgeweld te staken.

Eerst een stukje geschiedenis. In februari 2014 annexeert Rusland de Krim. Al in maart van dat jaar komt de Europese Raad overeen werk te maken van persoonsgerichte sancties, zoals bevriezing van tegoeden en reisverboden. Op 17 juli wordt vlucht MH17 neergeschoten boven Oost-Oekraïne, voor Nederland een nationale tragedie. Als reactie legt de EU een breder sanctiepakket op. Er komt een wapenembargo en de toegang van Rusland tot Europese kapitaalmarkten en gevoelige technologieën in de oliesector wordt beperkt. Toch gloort er met de Minsk-akkoorden weer hoop. Sancties worden nog slechts mondjesmaat uitgebreid. Vooral Duitsland en Frankrijk zijn vanwege hun grote energieafhankelijkheid gebrand op betere relaties met Rusland.

Als Rusland in februari dit jaar een grootschalige grondoorlog begint, wordt de EU ruw uit haar geopolitieke sluimering gewekt en is ze meteen klaarwakker. Er worden „ongekende” sancties ingesteld. De tegoeden van Poetin en minister Lavrov worden bevroren. Er komen gerichte sancties tegen de 351 leden van de Doema. Ook volgen sancties voor de financiële sector en de energie- en vervoerssector. Het Europese luchtruim wordt gesloten voor Russische luchtvaartmaatschappijen. Als klap op de vuurpijl sluit de EU tien Russische banken uit van Swift, wat hun wereldwijde transacties sterk bemoeilijkt. Alles voor maximale druk op het Kremlin.

Koersval

Hebben die sancties het beoogde effect gehad? Allereerst kunnen we vaststellen dat de Russische economie een enorme knauw heeft gekregen. Volgens de Wereldbank zal het bruto binnenlands product (bbp) van Rusland in 2022 met meer dan 11 procent afnemen, de grootste bbp-daling sinds het ineenstorten van de Sovjet-Unie. Naar verwachting nemen import en export af met meer dan 30 procent, terwijl de inflatie kan oplopen tot meer dan 20 procent. De beurs van Moskou sloot in februari in allerijl, na een immense koersval van de roebel, maar laat sinds de heropening nog steeds een daling zien. Zeker, het directe verband tussen al deze ontwikkelingen en de sancties is lastig hard te maken. Oorlogvoering –met de bijbehorende kosten en verliezen van manschappen en materieel– is sowieso een grote belasting. Maar dat sancties ten minste bijdragen aan de economische pijn, is zeer aannemelijk. Gewone Russen merken dit aan de hoge prijzen in de supermarkt, of aan de sluiting van de McDonald’s om de hoek. Dat dit ontevredenheid veroorzaakt, is een realiteit die ook Poetin niet kan negeren, al stuit kritiek op zware repressie.

Meer dan geld

Echter, de realiteit is dat sancties zelden doorslaggevend zijn. Economie en koopkracht zijn immers niet allesbepalend voor wat mensen vinden of willen. Het leven is meer dan alleen euro’s of roebels. Ongrijpbare zaken als de bescherming van eigen culturele waarden spelen ook een rol. In het geval van Rusland gaat het dan om de verdediging van de ”Russische wereld” tegen westers imperialisme, decadentie en perverse vrijheden. Je kunt je afvragen hoe legitiem die ‘missie’ is, maar veel Russen hebben hierom een hoge (economische) pijngrens. Dat laatste geldt evenzeer voor Nederlanders en Europeanen die vierkant achter de Oekraïense zaak staan.

Daarnaast kan een land alternatieve afzet- en aankoopmarkten aanboren. Een autofabrikant als Lada zoekt alternatieve toeleveranciers. Russische toeristen reizen niet naar Parijs, maar naar Istanbul. En gas en olie vloeien naar andere landen dan het Westen.

Daar wringt de schoen misschien wel het meest: sancties doen vaak beide partijen pijn. Deze algemene regel gaat zeker op in de context van de Oekraïneoorlog. Hoezeer we ook niet in onze eigen vingers willen snijden, de combinatie van sancties door Europa, het dichtdraaien van de gaskraan en het blokkeren van graanhavens door Rusland heeft als gevolg dat ook bij ons de prijzen hard oplopen. Wederzijdse economische afhankelijkheid is dus toch geen garantie voor vrede.

Terecht zet de EU nu volop in op meer ”strategische onafhankelijkheid” op terreinen als energie, voedsel en (informatie)technologie. Inmiddels hebben westerse politici een zeer dringende opdracht om een gefundeerd antwoord te bieden op zowel de strategische afhankelijkheid als (daaraan gerelateerde) forse prijsstijgingen.

In onze geglobaliseerde wereld zijn we dus allemaal in zekere mate van elkaar afhankelijk. Het Westen van Rusland en China, maar omgekeerd niet minder. En hoe verder het elastiek van die economische afhankelijkheid wordt opgerekt, hoe sterker ook de tegenovergestelde kracht wordt. De winst van normalisatie is dan immers eveneens wederkerig. Daarom is het zinvol die symbolische streep te zetten.

Vrede en recht

Valt één op één te bewijzen dat de sancties het gedrag van Rusland hebben veranderd? Nee. Maar feit is wel dat de strijd zich nu echt op het oosten van Oekraïne concentreert, en dat een eventuele begerige blik op, zeg, de Baltische landen inmiddels zal zijn afgewend. Dat sancties contraproductief of zelfs escalerend werken, is dus onjuist.

Maar zelfs als de sancties Rusland nauwelijks pijn zouden doen, valt er ethisch het nodige te zeggen voor sancties. Namelijk als principieel signaal dat oorlogsgeweld niet acceptabel is, zonder direct een bloedige confrontatie aan te gaan. Sancties zijn geen mild, maar wel een vreedzaam instrument uit de diplomatieke gereedschapskist.

Daarbij is mijns inziens een relevant kader af te leiden uit de Bijbel (onder andere Deuteronomium 20) en de christelijke traditie (zoals de ideeën van Augustinus, Van Aquino, Luther of (recenter) Niebuhr die raken aan ”rechtvaardige oorlogvoering”). Dan gaat het allereerst om de intentie: vertrouwen op God in plaats van op het middel van sancties zelf. Ten tweede om het doel: bereidheid tot en streven naar vrede en recht. En ten derde om proportionaliteit en het ontzien van burgers. Inderdaad worden ten aanzien van Rusland sectoren als voeding, landbouw, gezondheid en geneesmiddelen gevrijwaard.

Kan het alternatief van negeren ooit een optie zijn? De duizenden doden (aan beide zijden) en miljoenen vluchtelingen zijn immers niet ‘symbolisch’ maar ‘echt’ en roepen om recht.

De auteur is beleidsmedewerker Buitenlandse en Europese Zaken, Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en Defensie bij de Tweede Kamerfractie van de SGP. Hij schrijft dit artikel op persoonlijke titel.