Het mysterie van belichaming
In het woensdag gepresenteerde coalitieakkoord wordt ook ingegaan op een eventuele herziening van de huidige embryowet. Deze wet (2002) bepaalt onder meer dat voor onderzoek, na toestemming van de ouders, embryo’s gebruikt mogen worden die ‘over’ zijn van ivf-behandelingen. Maar er mogen geen embryo’s gekweekt worden puur ten behoeve van onderzoek. Dit verbod zou na vijf jaar opnieuw beoordeeld worden, en afhankelijk van de stand van de wetenschap en de maatschappelijke discussie hierover, opgeheven kunnen worden.
De politieke situatie leidde ertoe dat tot nu toe dat dit verbod is blijven staan. In het nieuwe coalitieakkoord wordt aangekondigd dat bepaalde, minder omstreden aanbevelingen van de derde evaluatie verwerkt worden in de Embryowet. Daarnaast zullen de fracties van D66 en VVD initiatiefvoorstellen doen, onder meer gericht op het opheffen van genoemd verbod op het kweken van embryo’s voor onderzoek, met verwerking van de resultaten van uitgebreide adviesrondes.
De volledige beschermwaardigheid van het menselijke embryo als begin van een mensenleven is en wordt door veel (orthodoxe) christenen verdedigd. Het eerste rapport van het Prof. Lindeboom Instituut (1988) ging hierover en verdedigde deze visie. In het laatst uitgekomen boek in de Lindeboomreeks heb ik dit standpunt opnieuw uiteengezet, ook in relatie tot nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen. Ook op dit vlak is het namelijk ingewikkelder geworden. Men kan nu ‘gewone’ lichaamscellen in het laboratorium opkweken tot stamcellen die lijken op embryonale stamcellen. Dergelijke cellen kunnen vervolgens opgekweekt worden tot cellen van allerlei typen weefsels in het menselijke lichaam. Op die manier vindt onderzoek plaats naar de behandeling van bepaalde aandoeningen met stamcellen. Mooi werk.
Maar het blijkt nu ook mogelijk om dergelijke stamcellen te laten uitgroeien tot complexere structuren die in bepaalde opzichten lijken op embryo’s; men spreekt van embryoachtige structuren (ELS, in een Engelse afkorting). Tot nu toe kan het niet, en misschien kan het wel nooit, maar stel dat het zou lukken om op die manier uit iemands cellen een levensvatbaar embryo in een schaaltje te laten groeien. Dat zou dan een kloon (een genetisch identiek exemplaar) zijn van die persoon, ontstaan zonder directe betrokkenheid van een man en een vrouw. Een andere nieuwe techniek die wordt ontwikkeld, is het laten groeien van geslachtscellen uit stamcellen in kweek. Via een bevruchting met dergelijk geslachtscellen zou een nieuw embryo tot stand kunnen komen; wel via bevruchting maar in het schaaltje (reageerbuis) langs een omweg van kweken uit gewone lichaamscellen. (Dus niet hetzelfde als de gebruikelijke ivf, die ik buiten beschouwing laat.)
Hoe te denken over deze vormen van voortplanting? Wanneer is een embryoachtige structuur echt een embryo en hoe stel je dat vast? Heel lastige vragen. Waarover hebben we het als we spreken over een menselijk embryo? De overheersende gedachte is dat het wel het biologische begin is van een mens, maar daarmee nog niet zelf een mens. De menselijke status krijgt het embryo door het in zijn ontwikkeling verwerven van bepaalde eigenschappen, bijvoorbeeld hersenaanleg, zodat het kan lijden. Het mens-zijn zou dus opkomen uit het zich ontwikkelend embryo. Deze benadering wijs ik af. De oorsprong van mensen ligt in de Scheppershand van God. Die onzichtbare oorsprong wordt zichtbaar in het begin van een menselijk leven, in het prille embryo. In het embryo is zich een mens aan het belichamen. Hoe de mens als schepsel dat wordt geschapen in de relatie met God (imago Dei), vanaf de bevruchte eicel wordt verbonden met de materie –met andere woorden, hoe de geestelijke dimensie zich belichaamt in de materie– is een mysterie. In het embryo ontmoeten we op een heel bijzondere manier Gods Scheppershand. Reden om er uiterst zorgvuldig mee om te gaan.
Als de belichaming van mensen al een mysterie is dat onze eerbied verdient, hoeveel te meer geldt dat voor de menswording van de eeuwige Zoon van God, Zijn belichaming in de zichtbare wereld in de schoot van Maria. Heilsfeit dat we in deze tijd gedenken. God Zelf is de baarmoeder ingegaan om mens te worden om verloren mensen zalig te maken. Over dit wonder wil ik in biologisch opzicht niet gaan speculeren, maar ik wil het in diep ontzag aanbidden. Gezegend kerstfeest!
De auteur is onderzoekshoogleraar op de
Lindeboomleerstoel voor ethiek van de zorg aan de Theologische Universiteit Kampen.
