„Terwijl een virus keihard toesloeg, klonk er een luide roep om perspectief. Ik erger me niet, maar verwonder me.”

Niet alleen het gedrag van burgers zorgde voor opgetrokken wenkbrauwen bij Van Bergeijk, economiehoogleraar aan het International Institute of Social Studies (ISS) in Rotterdam. Ook „nutteloze” coronaregels als de avondklok, geldverslindende megasteunpakketten aan bedrijven en een volledig gebrek aan voorbereiding op een gewisse pandemie maken zijn verbazing compleet, schrijft hij in zijn boek dat deze zaterdag verschijnt.

Niet ingrijpen was desastreus geweest, maar de coronamaatregelen waren volgens hem te slap en duurden daarom langer dan nodig. Westerse democratieën waaronder Nederland hebben bij elkaar opgeteld bijna net zoveel vrijheid van hun burgers afgenomen sinds de uitbraak van de coronapandemie als de Chinezen, laat de econoom zien aan de hand van een analyse van de Universiteit van Oxford. En dat terwijl de coronasterfte in het westen vele malen hoger ligt dan in China.

Controversieel

De prijs voor het meest controversiële advies tijdens de coronapandemie gaat ongetwijfeld naar de avondklok, zegt Van Bergeijk, die geen epidemioloog is maar zich wel breed heeft georiënteerd.

Om twee redenen, verklaart hij desgevraagd. „In de eerste plaats heeft de maatregel niet gewerkt, en dat was te voorzien.” Mensen bleken na invoering van de avondklok dagelijks evenveel contacten te hebben als ervoor, bleek uit onderzoek van het Leids UMC met een zelfrapportage-app. „De avondklok werkt alleen als onderdeel van een strikt pakket. Daarnaast is ze een ingrijpende maatregel, die je eigenlijk alleen moet nemen in zeer ernstige omstandigheden, zoals oorlogen en natuurrampen.”

Ook verbazingwekkend, vindt de econoom, nu weer terug op zijn eigen vakgebied: de gigantische steunpakketten van de overheid voor bedrijven, die er zonder tegenprestatie van konden profiteren. Dankzij het steunbeleid hebben 65.000 tot 180.000 mensen hun baan behouden, becijferde het Centraal Planbureau dinsdag. Dat is toch gunstig? „Dat is op zich een mooi aantal. Tot je realiseert dat de pakketten ongeveer 200.000 euro per baan hebben gekost. Dat is wel heel veel. Een deel van de coronasteun is overigens bij bedrijven terechtgekomen die onder normale omstandigheden failliet waren gaan. Een ongezonde situatie.”

Wat was beter geweest? Van Bergeijk: „Veel slimmer zou het zijn als de overheid bedrijven werk had verschaft. Net zoals je werklozen beter aan het werk kunt zetten dan hen een uitkering te geven. Geef bijvoorbeeld de reclamewereld geen financiële steun, maar een opdracht voor een vaccinatiecampagne. Ook voor andere sectoren valt zoiets te bedenken.”

Driewerf nee

De hoogleraar vindt het opmerkelijk dat economen zich terugtrokken uit het maatschappelijk debat rond de kosten en baten van de coronamaatregelen. Zo stapten in februari 2021 economische toppers uit Herstel NL, het platform dat het opheffen van de lockdown bepleitte. „Het waren blijkbaar barre tijden voor het economendebat.”

Drie wetenschappers lieten wel van zich horen, met een „driewerf nee” op de vraag of de kosten in balans staan tot de baten: de Nijmeegse hoogleraar besturen van veiligheid Ira Helsloot, de Londense gelukprofessor Paul Frijters en de Delftse onderzoeker Bas Kolen.

Alleen met de analyse van Kolen kan Van Bergeijk grotendeels instemmen. Kolen berekende dat de kosten-batenbalans slechts positief uitslaat bij een korte, krachtige lockdown. Duurt een lockdown langer, dan wegen de kosten op een gegeven moment niet meer op tegen de baten. „De simpele reden is dat je een leven maar één keer kunt redden, terwijl de kosten oplopen”, zegt Van Bergeijk. „We hadden daarom beter voor een kortdurende, zeer strenge lockdown kunnen kiezen. Sluit je de maatschappij drie weken, dan ben je het virus kwijt. In Wuhan hebben ze dat gedaan, dat lijkt effectiever te zijn geweest. Bij de Chinezen bleek het mogelijk om de uitbraak onder controle te krijgen.”

Elk Europees land koos nu zijn eigen strategie om het virus te bestrijden. Van Bergeijk acht het beter toekomstige pandemieën op Europees niveau aan te pakken. „Dan kun je virussen veel effectiever bestrijden.”

Onderschat

De hoogleraar vindt het opvallend dat juist grote G20-landen die dachten het zaakje goed op orde te hebben, zwaar zijn getroffen: de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Brazilië. Het schortte aan een gedegen voorbereiding, concludeert de econoom na grondig literatuuronderzoek. „Met name Europa heeft het risico op een pandemie zwaar onderschat. We hadden de draaiboeken niet op orde, hebben niet vooraf nagedacht over de volgorde van vaccinatie, noch over maatregelen als afstand houden en het sluiten van bedrijven.”

De Wereldgezondheidsorganisatie hield in 2019 een inventarisatie onder haar leden van de voorbereidingsmaatregelen die waren getroffen voor een mogelijke griepachtige pandemie. Slechts 104 van de 194 leden vulden de vragenlijst in. Nederland niet. Maar 42 landen (22 procent) hadden een actueel pandemieplan dat met draaiboeken was geoefend. In Europa vond een karige 28 procent van de landen het nodig hun plannen te actualiseren.

Het coronavirus kwam voor velen als een verrassing. RIVM-chef Jaap van Dissel had niet verwacht dat hij ooit in zijn leven zo’n virus zou meemaken, zei hij eind vorig jaar tegen de NOS. President van De Nederlandse Bank Klaas Knot vergeleek corona met een „meteorietinslag die eens in de honderd jaar voorkomt.”

Verbazingwekkend naïef, vindt Van Bergeijk. Volgens hem is het zeker dat er een volgende pandemie zal optreden; louter de timing is onzeker. „Pandemieën komen vier tot zeven keer per eeuw voor”, weet hij. „Ook de zwakke plekken in de Nederlandse verdedigingslinie tegen pandemieën waren vooraf bekend; zo werden al ten tijde van de Mexicaanse griep de knelpunten genoemd, zoals een beperkte ic-capaciteit.”

Waarschuwing

„De Mexicaanse griep was een waarschuwing voor toekomstige pandemieën”, stelt Van Bergeijk. „We liepen langs het randje van de afgrond.” Toen de griep om haar heen greep, bestelde minister Klink snel 34 miljoen vaccins. Een verstandige zet, vindt de hoogleraar. „Iedereen was daar verbolgen over toen de pandemie alleszins bleek mee te vallen. Maar dat kon Klink onmogelijk vooraf weten.”

Omdat de Nederlandse bevolking vergrijst, verwacht Van Bergeijk dat toekomstige pandemieën een grotere impact zullen hebben. Corona noemt hij zelfs een „pandemie light.” „Ik vind dat we van geluk mogen spreken dat we niet eerst de deltavariant kregen. Dan hadden we in een andere wereld gezeten. Wat me ook verbaast, is de snelheid waarmee de vaccins zijn ontwikkeld. Normaal duurt dat proces veel langer; voor sommige ziektes, zoals aids, is het nog niet eens gelukt een vaccin te ontwikkelen.”

Meevaller

De economische schade in Nederland door corona viel alles mee, vindt Van Bergeijk. Zo beraamde het Internationaal Monetair Fonds (IMF) in april 2020 dat de Nederlandse economie met 7,5 procent zou krimpen. Uit CBS-cijfers van begin dit jaar bleek de krimp ‘slechts’ 3,8 procent te zijn. Een belangrijke oorzaak van de meevaller is de goede thuiswerkinfrastructuur, stelt de hoogleraar. „Dat heeft het IMF onderschat. Bedrijven vonden een digitale werkwijze uit. Dat heeft zich bewezen. Je hoort overigens vooral mensen die klagen; degenen die een goed seizoen hebben gedraaid, hoor je niet.”

Toch moeten we waakzaam blijven, waarschuwt de Rotterdamse econoom. Volgens hem maakt de coronacrisis deel uit van een „cluster ruïneerproblemen”, waarmee hij doelt op de nasleep van de Grote Recessie uit 2007 en de klimaatcrisis. „Als er een nieuwe crisis bij komt, kan het systeem ineenstorten of zelfs de bevolking uitsterven. Daarom moeten we ons op nieuwe rampen voorbereiden.”

Om de samenleving „pandemieresistent” te maken, heeft Van Bergeijk een deltaplan ontwikkeld (zie ”Maatregelen voor virusresistente samenleving”), bestaande uit dertig maatregelen of adviezen voor individuen, bedrijven en overheden.

Een van de adviezen is om onderzoek te doen naar een medisch-maatschappelijke dienstplicht. Hoe hij dat voor zich ziet? „Laat iedereen op een bepaalde leeftijd een tijdje in de zorg werken, bijvoorbeeld als middelbare scholieren hun opleiding hebben afgerond. Net zoals mannen vroeger op hun achttiende een periode het leger in moesten. Daarmee creëer je capaciteit voor noodsituaties. Bijkomend voordeel is dat zo’n maatregel bijdraagt aan waardering voor de zorg.”

De volgende pandemie, Peter van Bergeijk; uitg. Walburg Pers; 192 blz.; € 19,99