Op de cover staat een fiere vrouw met wapperende hoofddoek. De titel ”Hakken in het zand” is treffend. Dit boek gaat over vrouwen in het streng islamitische Saoedi-Arabië, waar mannen en vrouwen in de publieke ruimte veelal gescheiden zijn. Van Geel wijdt vijftien hoofdstukken aan het leven van alledag van vrouwen in het woestijnland – variërend van onderwerpen als kleding, daten en verliefd worden, sport en kunst, studeren en werken tot het vechten voor autorijden. Want: hoe kunnen religieuze geleerden in de 21e eeuw tegen het autorijden door vrouwen zijn als vrouwen in de tijd van de profeet Mohammed op kamelen reden?

Vanwaar uw onderzoek naar gendersegregatie juist in Saoedi-Arabië?

„Ik wist dat Saoedi-Arabië anders was dan de rest van de regio. Er waren in Nederland niet veel mensen die zich bezighielden met dit land en ik dacht: juist om die reden moet ik er zijn. Inmiddels staat het land op de voorpagina’s. Ik heb me in Saoedi-Arabië veilig en welkom gevoeld en ben warm onthaald, met name door de vrouwen die ik heb gesproken. Saoedi-Arabië is een zeer gesloten land. Het was voor mij moeilijk er binnen te komen, maar als je er eenmaal bent, ontmoet je gastvrijheid. Wat me triggerde, was het beeld dat mannen buitenshuis en vrouwen binnenshuis hun leven leiden. Die scheiding bleek niet te kloppen. Vrouwen waren wel in de publieke ruimte, maar dan gescheiden van de mannen en dat fascineerde me enorm. Wat betekent het als je als vrouw niet in aanraking komt met mannen en wat voor impact heeft dat dan op je leven? Het bleek dat vrouwen allerlei creatieve manieren vonden om met de segregatie om te gaan.”

Hoe staan Saoedische vrouwen zelf tegenover het niet mengen van man en vrouw in het publieke domein?

„Er zijn vrouwen die vinden dat er een eind aan moet komen. Anderzijds zijn er vrouwen die de status quo comfortabel vinden, „want als ik alleen met vrouwen ben, kan ik mijn hoofddoek afdoen” of „kan ik studeren en werken.” Een vrouw valt namelijk onder de voogdij van een man en heeft voor veel dingen zijn toestemming nodig, soms tot aan een operatie toe. In theorie mogen vrouwen nu zelf bepalen of en waar ze werken, maar in de praktijk checkt een werkgever toch vaak nog bij de voogd of het van hem wel mag.”

Neemt het aantal vrouwen dat meer vrijheid wil toe?

„Beide stromingen bestaan en dat zal voorlopig wel zo blijven. Het is een heel jong land – 60 procent van de bevolking is jonger dan 30 jaar. Modernisering willen ze juist wél allemaal, maar dan op hun manier en vanuit de eigen cultuur, tradities, gebruiken en geloof, en niet een-op-een overnemen van hoe ”het Westen” het doet. Kortom: modernisering ja, verwestering nee.”

Wat is de rol van de religieuze politie in het dagelijks leven?

„Die was tot voor kort heel groot. Zo konden ze vrouwen aanspreken op hun kleding, mannen naar de moskee sturen tijdens gebedstijd, en stelletjes die ongetrouwd bleken, arresteren. Vandaag de dag wordt hun macht steeds verder ingeperkt. Jongeren willen naar de bioscoop en een concert kunnen zonder het aan de stok te krijgen met de religieuze politie. Er zijn ook mensen die zich juist zorgen maken over de afnemende macht van deze zedenheren; volgens deze voorstanders behoeden zij de maatschappij voor moreel verval. Maar er zijn ernstige uitwassen bekend, die soms zelfs dodelijk afliepen. Anderen zijn dus erg blij dat de religieuze politie tegenwoordig minder greep heeft op de samenleving.”

Mogen vrouwen in Nederland blij zijn dat ze niet in Saoedi-Arabië wonen?

„Het voogdijschap is iets waarbij wij ons niets kunnen voorstellen, maar vergeet niet dat we zelf ook een heel traject hebben afgelegd. Vrouwen van de generatie van mijn moeder moesten nog regelmatig stoppen met hun werk als ze gingen trouwen. In Saoedi-Arabië is er wat dat betreft natuurlijk nog veel winst te behalen. Ik wil de mannelijke mensenrechtenverdedigers en activisten niet tekortdoen, maar het is wel bijzonder dat het juist in de context van dat land toch vooral veel vrouwen zijn die zeggen: tot hier en niet verder. Je moet het maar durven. Tientallen activistes zitten vast of wachten thuis hun proces af. Het is belangrijk deze vrouwen op de radar te houden.”

Wat zijn volgens u de mooie kanten van religie?

„Ik ben opgegroeid in een rooms-katholiek gezin en heb daar warme herinneringen aan. Het geeft me een bepaalde sensibiliteit: nieuwsgierigheid naar andere geloven zoals de islam, het Jodendom, het boeddhisme. De levenswijsheden uit Thora, Koran en Bijbel kunnen mensen steun bieden en inspireren, of dat nu in Saoedi-Arabië is of in Nederland.”

Wat deed u als vrouwen u probeerden te bekeren tot de islam?

„Vrouwen grepen soms de kans om me te proberen naar het geloof te leiden. Als dat dwingend werd, vond ik het ingewikkeld worden. De meeste vrouwen gunden het mij oprecht om naar de hemel te gaan. Je kunt dan wel niet in elkaars denkwijze meegaan, maar die wel accepteren. Je hebt dan een open gesprek waarin beide werelden elkaar even raken. In het algemeen waren mijn gesprekken met Saoedische vrouwen niet geënt op hun of mijn waarheid. Het kantelpunt voor mij is: zodra jouw waarheid dé waarheid wordt, gaat het schuren. Alleen zolang jouw waarheid een waarheid is, kun je de ander blijven ontmoeten.”

Hoe reageerden Saoedische vrouwen op uw komst?

„Soms met oprechte verbazing: hoe kan dat nou, je hebt in de regio gewoond, je spreekt Arabisch, je bent bekend met de islam en je geeft er zelfs les over, en dan nóg ben je geen moslim. Maar altijd met interesse en nieuwsgierigheid.”

We kijken in het Westen vaak met een te westerse bril naar Saoedi-Arabië. Waarom?

„Het Westen richt zich –terecht– op mensenrechtenverdedigers, vrouwenrechtenactivisten, journalisten en academici, maar dreigt de geestelijkheid uit het oog te verliezen die vanuit religieuze optiek veranderingen teweeg wil brengen. Deze geestelijken halen onze media alleen met uitspraken als: autorijden is schadelijk voor de eierstokken van een vrouw.”

De echte activisten zitten in de cel. Hoe ver kan kroonprins Mohammed bin Salman gaan?

„Heel ver. Er zijn VN-rapporten die wijzen op betrokkenheid van de kroonprins bij de moord op de journalist Jamal Khashoggi in 2018. Dat veroorzaakte een schokgolf, mensen voelen zich kwetsbaar. Toch brokkelt het imago van deze man af, al komt hij er tot nu toe steeds mee weg, vooral omdat Saoedi-Arabië –mede vanwege de olie– economisch en strategisch belangrijk is voor ons en voor de landen in de Golfregio, en ook onder de veiligheidsparaplu van Amerika valt.”

Toch voert het bewind hervormingen door, zoals eind april: afschaffing van de doodstraf voor minderjarigen.

„Dat is een stap vooruit. Vergeet echter niet dat de kroonprins hiermee het Westen wil paaien. Hij verdoezelt wat er in het binnenland gebeurt: de oppositie de nek omdraaien en daarmee zijn eigen positie verstevigen. De wetgeving waarmee mensenrechtenactivisten kunnen worden opgepakt, blijft van kracht. Dingen veranderen slechts mondjesmaat en de ruimte voor tegenspraak is niet eerder zó klein geweest. Het is moeilijk en gevaarlijk om je tegen het bewind uit te spreken. Ook de geestelijkheid die veranderingen nastreeft, wordt door de machthebbers als bedreigend ervaren. Vrijdag 24 april overleed na jaren gevangenschap in zijn cel Abdoellah al-Hamid, een van de belangrijkste kopstukken van de Saoedische mensenrechtenbeweging. Hij riep op tot democratische hervormingen en pleitte voor een constitutionele monarchie in plaats van een absolute. Dit moest hij met de dood bekopen.”

Ziet u nog lichtpuntjes aan de horizon?

„Ja, zeker wel. Dat vrouwen zich in moeilijke omstandigheden inzetten voor de toekomst, hun eigen toekomst en die van hun eventuele kinderen, is een hoopvolle boodschap. Nu, in tijden van corona, zitten in Saoedi-Arabië veel mensen thuis en zie je op Twitter hashtags verschijnen waarin seksuele intimidatie en huiselijk geweld aan de kaak worden gesteld. Vrouwen die daarover tweeten doen dat onder pseudoniem. Ik vind het hoopvol dat er nog steeds tegenspraak is. Nog steeds gaan er hakken in het zand. Ik hoop dat uiteindelijk deze superheldinnen de vruchten kunnen plukken van hun moedige inzet.”

Boekgegevens

Hakken in het zand. Saoedische vrouwen over hun levens, Annemarie van Geel; uitg. Prometheus; 320 blz.; € 24,99

Annemarie van Geel

Dr. Annemarie van Geel (1981) is kenner van het Midden-Oosten, arabist, antropoloog en genderexpert. Ze is zowel wetenschapper als moderator, spreker en adviseur van ngo’s en bedrijven. In 2010 en 2011 verbleef ze in Saoedi-Arabië in het kader van haar wetenschappelijk onderzoek naar gendersegregatie. Ze promoveerde in 2018 en won vorig jaar de Dissertatieprijs van de Stichting Erasmusprijs voor haar promotieonderzoek. Ze is regelmatig te horen in de media.

www.annemarievangeel.nl