Een van de „meest corrupte kerken in de geschiedenis van de wereld”, noemt de evangelicale Stefan Gustavsson de Lutherse Kerk van Zweden. Hij wijt dit aan „haar corrupte theologie. De kerk heeft haar wortels in de seculiere maatschappij.”
Dat zegt Stefan Gustavsson, de algemeen secretaris van de Zweedse Evangelische Alliantie en voorzitter van Credo Academy, de Zweedse poot van de internationale studentenorganisatie IFES. Net als 6,4 miljoen van de ruim 9 miljoen Zweden was hij lid van Lutherse Kerk, tot 2000 de staatskerk in het Scandinavische land. Toen in 2009 het homohuwelijk werd ingevoerd in de kerk, zegde Gustavsson echter zijn lidmaatschap op. „De kerk ging haar theologie aanpassen om het huwelijk tussen twee mensen van hetzelfde geslacht mogelijk te maken. Inmiddels zit het homohuwelijk in het hele systeem verweven. De bisschop van Stockholm, Eva Brunne, woont samen met een vrouw. Zij is de eerste lesbische bisschop in de wereld van wie de relatie door de kerk is gezegend.”
Gustavssons vertrek uit de Lutherse Kerk bracht in de Zweedse samenleving veel discussie op gang, vertelt hij in het hoofdkantoor van de Zweedse Evangelische Alliantie, die in 2001 werd opgericht. In hetzelfde pand in de Zweedse hoofdstad Stockholm is Credo Academy gevestigd. En de kerkelijke gemeente waar hij nu bij is aangesloten, de Bethlehemkerk. „Alles wat zich in dit gebouw bevindt, is verenigd in mijn persoon”, aldus de goedlachse Gustavsson.
De gemeente rond de Bethlehemkerk is zelfstandig. Ze is ontstaan in de negentiende eeuw (zie kader) en heeft vanouds veel zending bedreven. De gemeente is sterk betrokken bij de Swedish Evangelical Mission, een organisatie die in 1856 werd opgericht en die samenwerkt met onafhankelijke kerken en christelijke organisaties in Afrikaanse landen en in India. „De focus ligt op het toegankelijk maken van onderwijs en evangelieverkondiging. Ook doet zij aan kerkplanting en zending in Zweden.”
In veel landen met een staatskerk zijn er opwekkingsbewegingen geweest, legt de algemeen secretaris uit. „Dat zie je bijvoorbeeld in Engeland. Deze bewegingen wilden de kerk van binnenuit hervormen. De Swedish Evangelical Mission is ook zo ontstaan.”
De diensten in de Bethlehemkerk trekken iedere zondag 200 tot 300 bezoekers. Dat is nog niet de helft van de Pinksterkerk Stockholm, die wekelijks meer dan 1000 bezoekers trekt. Gustavsson: „De Pinksterkerk was jarenlang de grootste kerk in Zweden, na de Lutherse Kerk. Zij behoort tot de zogeheten vrije kerken. Nu is de Rooms-Katholieke Kerk, met ongeveer 100.000 leden, de op één na grootste. Door de komst van vluchtelingen en immigranten is het aantal rooms-katholieken hier sterk gestegen. Maar niet alleen daardoor, er zijn ook gevallen bekend van geestelijken uit de Lutherse Kerk die zich –soms pas aan het eind van hun leven– bekeren tot het rooms-katholicisme. Op ethisch vlak staat deze kerk ook dichter bij mij.”
De Rooms-Katholieke Kerk in Zweden is, in vergelijking met die in landen als Italië en Spanje, ontdaan van veel vormen. Heiligen- en Mariaverering vindt hier veel minder plaats. „De kerk staat in Zweden meer onder invloed van Taizé. Ze lijkt best veel op de Lutherse Kerk, al is die veel vrijzinniger.”
Mohammed
Ondanks het grote aantal leden van de Lutherse Kerk is Zweden een van de meest geseculariseerde landen in de wereld. Van de 6,4 miljoen leden bezoekt nog geen 2 procent regelmatig een kerkdienst. De oorzaak van de deplorabele staat waarin de kerk verkeert, is volgens Gustavsson makkelijk te geven. „De kerk moet zich herbronnen. Toen de huidige aartsbisschop vorig jaar aantrad, werd haar gevraagd door wie God meer vertegenwoordigd wordt: Jezus of Mohammed. Ze wilde op die vraag geen antwoord geven, omdat ze het christendom en de islam niet tegen elkaar wilde uitspelen. Dat zegt toch genoeg?”
Ondanks de terugloop van het aantal christenen vinden in Zweden ook kerkplantingen plaats. „Soms alleen al door een bestaande kerk nieuw leven in te blazen. Ieder jaar bezoek ik een conferentie van kerkleiders in Europa die bijeenkomen om van gedachten te wisselen over de vernieuwing van de kerk en de herkerstening van Europa. We proberen de kerk niet opzij te zetten, maar juist te herbronnen. Het liefst van binnenuit. Tim Keller (predikant en kerkplanter in New York, RM) is mijn voorbeeld wat dat betreft. Hij doet veel goed werk rond gemeentestichting. Enkele van zijn boeken hebben wij hier in het Zweeds vertaald.”
Stiftsgarden
In Rättvik, ruim 500 kilometer ten noordwesten van Stockholm, ligt Stiftsgarden. Het terrein met landhuis en diverse bijgebouwen herbergt ’s zomers honderden jongeren die elkaar ontmoeten en met elkaar in gesprek gaan over het geloof.
Nicklas From is jeugdwerker op Stiftsgarden. Hij vertelt dat er jaarlijks wel 12.000 jongeren naar Rättvik komen. „Deze jongeren gaan thuis nooit naar de kerk. Veel Zweedse jongeren hebben rond hun twaalfde belijdenis gedaan, maar hier zijn ook jongeren welkom die helemaal geen lid zijn van de Lutherse Kerk. Hier worden ze wel verplicht om naar het ochtendgebed te komen. Je ziet dat ze eerst met tegenzin gaan, maar aan het eind van de week zijn ze niet meer uit de kerkzaal weg te slaan.”
Het karakter van de weken op Stiftsgarden, eigendom van de Lutherse Kerk, is „open. We zijn niet streng in de leer en proberen de Bijbel te vertalen naar nu. Dat betekent dat je niet alles wat de Bijbel zegt letterlijk hoeft te nemen”, legt From uit.
Waar ze op Stiftsgarden wel streng in zijn, is het weren van smartphones. „Die zijn verboden. De deelnemers moeten ze bij ons inleveren. Iedere dag krijgen ze hun telefoon een uur lang terug. Eerst zie je dat ze ernaar smachten, maar ook dat verandert. Sommige jongeren vragen er naar verloop van tijd niet eens meer om.”
Nieuw op het terrein zijn de vakantiehuisjes voor gezinnen. Hiermee wil de organisatie het ook voor gezinnen mogelijk maken om Stiftgarden te bezoeken. „We verwachten dat het aantal bezoekers zal groeien.”
De combinatie ”werk, spel en gebed” maakt Stiftsgarden voor veel jongeren aantrekkelijk, aldus From. Dat werk kan van alles zijn. Helpen in de keuken, houthakken of het organiseren van activiteiten op het meer waaraan Stiftsgarden ligt.
Veel jongeren blijven een week, sommigen zelfs twee of drie weken. „En ze gaan hier allemaal anders vandaan dan ze gekomen zijn. Als je bedenkt dat we per jaar duizend jongeren ontvangen die hier nog niet eerder zijn geweest, kun je nagaan dat ons bereik enorm groot is. Voor heel veel Zweden heeft Stiftsgarden iets betekend. Ook voor mij. Ik kwam hier in aanraking met actieve christenen die hun geloof handen en voeten willen geven.”
Wordt in Rättvik de Zweedse kerk van de toekomst geboren? From: „Dat durf ik niet te zeggen. Jongeren worden bewust gemaakt van de vraag waar het in het leven om gaat. Ze ontmoeten elkaar en leren zichzelf onder de loep te nemen. Maar de kerk van de toekomst? Ik denk vaak: Wat jammer dat plaatselijke gemeenten van de lutherse kerk niet doen wat wij hier doen. Het is zo simpel. Het is: er zijn.”
serie Christendom in Europa
Dit is het tweede deel van een tiendelige serie over de toekomst van het christendom in Europa. Op zaterdag 28 maart deel 3: Groot-Brittannië.
Gereformeerd protestantisme in Zweden
De Lutherse Kerk is de grootste kerk in Zweden. Tot 2000 was het een staatskerk. De Svenska Kyrkan werd in 1536 opgericht door koning Gustaf I van Zweden.
In 1972 was nog 95,2 procent van de bevolking lid van de Lutherse Kerk. Het ledental daalt sindsdien flink, de laatste jaren zelfs met meer dan 1 procent per jaar. Zo verloor de kerk in 2013 89.221 leden.
De Lutherse Kerk kent een episcopale organisatiestructuur. Aan het hoofd staat een aartsbisschop. Sinds vorig jaar is dat een vrouw, Antje Jackelén. De geboren Duitse Jackelén was de eerste vrouwelijke aartsbisschop in Zweden en tegelijk de eerste aartsbisschop die niet in Zweden ter wereld kwam.
Er zijn binnen de Lutherse Kerk 1473 gemeenten verspreid over 15 bisdommen.
De grootste kerk in Zweden na de Lutherse Kerk is de Rooms-Katholiek Kerk. Deze is de laatste jaren sterk gegroeid, mede door de komst van veel vluchtelingen en immigranten naar Zweden. Het aantal leden wordt geschat op ruim 100.000. De rooms-katholieken vormen volgens Stefan Gustavsson, algemeen secretaris van de Zweedse Evangelische Alliantie, een „aantrekkelijke, charismatische geloofsgemeenschap.”
Daarna volgen de vrije kerken, waarbinnen met name de pinksterbeweging een groot aantal leden heeft. Ook het Leger des Heils, baptistenkerken en Zevende Dagadventisten horen hierbij. Deze vrije kerken hebben samen naar schatting 250.000 leden.
Ondanks de neergang in het kerkelijk leven, vinden er her en der in Zweden ook kerkplantingen plaats, vertelt Gustavsson. „Af en toe komen er ook seculiere Zweden tot geloof. Dat stemt me hoopvol. Maar het algemene beeld stemt me somber.”
Secularisatie en kerkgang 1972-2013
Naast de lutherse staatskerk ontstond er in de negentiende eeuw ook een piëtistische gemeenschap in Zweden. De founding father van de piëtisten in Zweden is Carl Olof Rosenius (1816-1868). Tot op de dag van vandaag komen volgelingen van Rosenius in Zweden samen. In Stockholm bevindt zich de Bethlehemkerk, een geloofsgemeenschap van zo’n 200 tot 300 mensen die zich volgelingen van Rosenius noemen. In het noorden van het land komen kleinere clubjes samen van mensen die veelal lid zijn van de Lutherse Kerk. Nadat zij de ochtenddienst in de kerk hebben bezocht, lezen zij ’s middags een preek van bevindelijke signatuur. Deze bijeenkomst wordt de ”andakt” genoemd.
Ondanks dat Rosenius een onafhankelijke prediker was, verbrak hij de band met de staatkerk nooit. Ook niet toen in 1842 de kerk die Rosenius met zijn volgelingen in Stockholm in gebruik had, werd geconfisqueerd. Acht jaar lang kwam de gemeente verspreid over zaaltjes en verschillende woonadressen samen. In 1850 kreeg de gemeente het pand weer terug. Ook groeide sindsdien de belangstelling voor het piëtistische gedachtegoed in Zweden. Het blad De Piëtist, waarvan Rosenius hoofdredacteur was, werd op zijn hoogtepunt beter gelezen dan het grootste landelijke dagblad in Zweden (11.000 tegenover 4000 exemplaren). De Engelse prediker George Scott, voorganger van de Engelse Hervormde Kerk in Stockholm, richtte De Piëtist op. Maar omdat zijn prediking veel tegenstand ondervond, moest Scott Zweden verlaten.
In Zweden is Rosenius voor veel mensen een onbekende. Echter, in het psalmboek dat in de Zweedse kerken in gebruik is, staan verschillende psalmberijmingen en gezangen van Rosenius’ hand.
