De wereld kent een groot aantal steeds voortwoekerende problemen, zoals de diepe armoede, de voortgaande ontwrichting van het milieu en het zich steeds wijder verspreidende geweld. Vanuit een christelijk perspectief vertonen deze problemen een samenhang. Een zoektocht in de diepte legt een aantal geestelijke en ook ideologische wortels bloot.

Als christenen hebben we er weet van dat de bestaande werkelijkheid een door God gegeven normatieve zinstructuur kent. Als je bij de ingewikkelde praktische werkelijkheid begint en daarop aanhoudend kritisch doorvraagt, worden in diezelfde werkelijkheid dieptelagen zichtbaar. Op het diepste vlak aangekomen blijkt vrijwel altijd een contrast te bestaan, een spanning tussen enerzijds de uitingen van de geest van de tijd en anderzijds de drijfkracht van het Evangelie.

In de economie blijken zich bijvoorbeeld ingrijpende paradoxen of ongerijmdheden voor te doen, zoals de toenemende schaarste, de groeiende armoede en falend milieubeheer ondanks al onze snelle economische en technologische ontwikkelingen. Als je daarop doorvraagt blijkt dat vooral in het Westen sprake is van een overmaat aan geloof in de eigen economie en technologie. Economische groei en technologische vooruitgang worden soms goden die ons te allen tijde moeten voorgaan.

Achter de hardnekkige wereldproblemen zijn werkzame ideologieën aanwezig. Dergelijke ideologieën hebben als kenmerk dat ze zowel het gestelde doel als de daarvoor benodigde middelen bij voorbaat heiligen. Verabsoluteerde doeleinden hebben voor hun realisering ook altijd actief-dynamische middelen nodig, vreedzaam of ook gewelddadig, en die onmisbare middelen of instrumenten laten hun aanhangers vervolgens niet meer los.

Heilanden
Die middelen of voertuigen van heil worden wegens hun noodzakelijkheid namelijk steeds op een voetstuk geplaatst, ze krijgen vrij baan, en kunnen tot tirannieke goden uitgroeien. Zo zijn voortgaande welvaartsgroei, het behoud van eigen identiteit als volk of religie of georganiseerde veiligheid op zich respectabele doeleinden. Maar in onze geseculariseerde tijd komen we zulke op zich acceptabele doelen niet zelden ook tegen als levensvullende en zinbepalende doeleinden. Veel mensen kunnen in feite niet meer daarbuiten leven of denken.

Als bovendien voor het bereiken van sommige doelen middelen moeten worden ingezet, als marktvergroting, nieuwe technologieën, militaire kracht, geld of de invloed van de media, kunnen deze op zichzelf goede middelen ook op een voetstuk worden geplaatst. Vooral wanneer ze vooraf zo worden gelegitimeerd dat ze inderdaad tot een soort heilanden kunnen uitgroeien.

Zo schuilt er mijns inziens ook iets wezenlijk tirannieks in de dominante rol die nieuw gecreëerd geld en de financiële markten spelen in onze moderne economie. Geld en markt hebben beide recht op respect. Maar ze kunnen, als de geldzucht toeslaat, in verabsoluteerde vorm ons wel degelijk boven het hoofd groeien.

Zijn er nog uitwegen te vinden uit de grote wereldproblemen? Ik denk het wel en deze analyse kan daarbij helpen. Het feit dat geijkte oplossingen niet werken, is althans voor een deel te danken aan hun ideologische wortels.

Ruimte, en daarmee echte hoop, kan pas baan breken wanneer juist niet de noodzaak van onze eigen groei en voortgaande ontwikkeling vooropstaat. De oplossingen liggen veeleer in het gehoorzamen, hier en nu, aan wegen van fundamentele gerechtigheid en van een voorafgaande zorg voor de naaste en voor alle geschapen leven. Deze wegen hebben we niet zelf verzonnen, de pijlers van deze aarde rusten daarop.

Stappen terug
De echte keus, ook en vooral voor het Westen, is die tussen een door onszelf ontworpen zin van leven en samenleven en de zin of levenswet die door de Schepper van hemel en aarde al vooraf aan ons leven en samenleven meegegeven is. In feite is dat een diepreligieuze keuze. Deze zal al heel snel haar eerste harde test ontmoeten in de vraag of we ooit als rijke landen bereid zullen zijn een deel van onze eigen claims op welvaartsgroei en macht op te geven wanneer dat voor de wereldvrede en het behoud van het welzijn van mens en natuur echt nodig is.

De bereidheid om stappen terug te doen, om te geven om niet, met inbegrip van het kwijtschelden van de schulden van de armsten, lijkt in het moderne wereldbeeld volstrekt irrationeel. Maar het zou in een vooruitgangsuniversum als het onze wel eens de enige weg kunnen zijn die ook voor onszelf ruimte schept. Want we moeten de vervulling van de reële noden van anderen en van een zuchtende schepping verkiezen boven het najagen van onze eigen steeds onzinniger luxueuze behoeften.

Maar is dit niet een vorm van volstrekt idealisme? Op zijn minst vergt het inderdaad een vorm van bekering van zowel christenen als heidenen. Maar het gaat hier niet meer om de keus voor of tegen bepaalde vormen van idealisme. Het komt in feite neer op precies het omgekeerde, namelijk op het kiezen voor of tegen een fundamenteel Bijbels realisme.

De belangrijkste vraag van onze tijd is of we voor de wegoriëntatie willen kiezen boven de doeloriëntatie. Zelfs de meest fraaie millenniumdoelen verworden tot een hypocriete en banale vlucht naar voren, als ze niet al hier en nu gepaard gaan met concrete stappen van meer zorg, meer gerechtigheid, en derhalve van meer terughoudendheid in onze eigen economische claims.

De auteur is emeritus hoogleraar economie. Dit artikel is gebaseerd op zijn bijdrage aan het symposium ”Hope in Troubled Times”, dat donderdag werd gehouden naar aanleiding van zijn gelijknamige boek.