Sinds 1977 kan de Tweede Kamer als controle-instrument de parlementaire enquête inzetten om onderzoek te doen naar ernstige gebeurtenissen die veel impact hebben op (delen van) de samenleving. De laatste enquêtes waren die van de gaswinning in Groningen (2019-2023) en de toeslagenaffaire (2021-2024). Momenteel loopt er een enquête naar de aanpak van de coronacrisis (2021-2026).

Opvallend is dat de onderzoeksrapporten vrijwel dezelfde conclusies trekken. Het parlement is onjuist, onvolledig, ontijdig en onzorgvuldig geïnformeerd. Er is sprake van een tunnelvisie en de belangen van de gedupeerden zijn niet serieus genomen door de overheid. Burgers en samenleving betalen elke keer weer een hoge prijs.

Maak de verhoren voor het publiek breed toegankelijk en streef een maximale openheid na

De onderzoeksrapporten worden met veel publicitaire aandacht gepresenteerd en de Tweede Kamerleden zijn geschokt. Vervolgens zien we echter weinig tot geen verbeteringen in de praktijk. Het lijkt veel op een ”toneelstukje voor de bühne”. De parlementaire enquête in zijn huidige opzet is nutteloos en achterhaald. Een fundamenteel andere opzet is dringend gewenst.

Veel te lang

De huidige aanpak laat een aantal knelpunten zien. De voorbereiding en uitvoering van de enquête duren veel te lang. Dat betekent dat verantwoordelijke functionarissen die onder ede worden gehoord vaak al een andere functie vervullen –en geen ”actieve herinneringen” meer hebben aan het verleden– wanneer een onderzoeksrapport wordt gepresenteerd. De Tweede Kamerleden die in de commissie zitting hebben, doen dit naast hun reguliere taak. Doorgaans hebben zij te weinig inhoudelijke kennis van het dossier. Dit alles draagt niet bij aan scherpe conclusies en aanbevelingen.

Het is bizar dat het onderzoek naar de coronapandemie meer dan vier jaar in beslag gaat nemen. Daar komt nog bij dat de Tweede Kamer zelf een belangrijke rol vervulde in die crisisaanpak en dus onderzoek doet naar het eigen functioneren. Zeer onwenselijk.

Het is bizar dat het onderzoek naar de coronapandemie meer dan vier jaar in beslag gaat nemen

Een andere constatering is dat de parlementaire-enquêtecommissie geen toezichthoudende rol heeft bij de implementatie van de verbetermaatregelen. Met andere woorden, de Kamer ziet machteloos toe hoe het onderzoek in de praktijk weinig tot geen resultaat oplevert. De toeslagenaffaire is daarvan het sprekende voorbeeld.

Praktijkervaring

De tijd is rijp om het controle-instrument van de parlementaire enquête te vernieuwen en uit handen van de Tweede Kamer te nemen. Dat kan als volgt. Benoem een commissie van externe deskundigen (passend bij het onderzoek) die onder regie van de Tweede Kamer geheel onafhankelijk het onderzoek gaat uitvoeren. Geef daarbij de richtlijn mee dat het onderzoek binnen één jaar moet worden afgerond. Maak de verhoren voor het publiek breed toegankelijk en streef een maximale transparantie en openheid na. Omdat de commissie uit materiedeskundigen met praktijkervaring bestaat, is de inhoudelijke diepgang van het onderzoek gewaarborgd.

Geef de commissie ook een toezichthoudende taak. Dat kan door na de presentatie van het eindrapport de commissie nog één jaar aan te houden. Dan kan ze erop toezien dat de aanbevelingen inderdaad worden toegepast en kan ze de Tweede Kamer informeren over de voortgang daarvan. Twee jaar na de start van de werkzaamheden kan de onderzoekscommissie worden ontmanteld. Zo wordt een parlementaire enquête snel, doeltreffend en maatschappelijk relevant.

Sneller duidelijkheid

Met deze verfrissende aanpak wordt rechtgedaan aan de gedupeerden en de samenleving als geheel. Zij krijgen veel sneller duidelijkheid over het ”ongekende onrecht” dat hun is aangedaan en over de hersteloperatie. Daarnaast wordt de kwaliteit van het onderzoek aanzienlijk verbeterd, kunnen de Tweede Kamerleden zich weer richten op hun primaire taak, is de objectiviteit van het onderzoek geborgd en is er een strakker toezicht op het naleven van de onderzoeksbevindingen. Het vijftig jaar oude controle-instrument loopt dan weer in de pas met de maatschappelijke ontwikkelingen en zal daarmee van grotere betekenis kunnen zijn.

De auteur is adviseur crisisbeheersing.