Arie Kok (1968) is voorzitter van het Christelijk Literair Overleg (CLO) en werkt als recensent literatuur en geschiedenis voor het Friesch Dagblad, het Nederlands Dagblad en het kerkelijk tijdschrift OnderWeg. In 2013 debuteerde hij met zijn roman ”Morie”, over de ervaringen van een Joodse jongen uit Nijkerk tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daarna schreef hij de romans en novelles ”Nachtmotet” (2015), ”Zoete Zee” (2018) en ”Brood en stenen” (2020).

In 2021 verscheen Koks ”Biografie van de Zuiderzee” een bundel met bekende en minder bekende verhalen uit het Zuiderzeegebied. De persoonlijke en reportageachtige insteek werd breed gewaardeerd: het boek beleefde in korte tijd vijf drukken.

Voortbordurend op dit succes schreef Kok een vergelijkbare bundel over de Noordzee, die hij typeert als bakermat van westerse beschaving en centrum van wereldhandel. De verhalen worden chronologisch verteld, maar kunnen ook prima los van elkaar worden gelezen. De meeste hoofdstukken worden afgesloten met een informatief kader, bijvoorbeeld over de oprichting van het reddingswezen of over de Deltawerken. Een fotokatern in het midden completeert het geheel.

Niemandsland

Kok begint zijn boek met een bezoek aan de Tweede Maasvlakte, het „niemandsland” dat aan de Noordzee is ontfutseld en waar containerterminals „als reusachtige insecten” de horizon domineren. Dit is de haven van nu, vertelt Kok. Hier komt alles wat op de Noordzee gebeurt bij elkaar; als geen ander gebied geeft deze plek een idee van de toekomst. Hier kijkt hij uit op de drukst bevaren zeeroute ter wereld en hier ziet hij de grootste windturbine ter wereld: de Heliade X, met bladen die 107 meter lang zijn. En passant laat hij zijn licht schijnen op de containervaart, die voor een revolutie in de wereldeconomie zorgde en Rotterdam als havenstad ingrijpend veranderde. Met dank aan het ”bolderkareffect”: dingen die efficiënt lijken, hebben een aanzuigende werking die de winst weer tenietdoet.

Interessant is Koks constatering dat op de Tweede Maasvlakte de geschiedenis de vorm heeft van een hoefijzer: de uiteinden raken elkaar bijna. Want in het vers opgespoten zand en in de bergen uit zee opgezogen schelpen zijn tekenen van het vroegste leven op de Noordzeebodem te vinden: vuistbijlen, kiezen van mammoeten, botten en schedelfragmenten van oermensen. Ooit was het mogelijk om lopend naar Engeland over te steken. De Noordzee was toen een ijskoude toendra waar mensen en dieren leefden. „Duidelijk is dat er een compleet prehistorisch landschap, een rijk arsenaal aan erfgoed op de bodem van de Noordzee ligt”, constateert Kok. De genoemde dateringen van de vondsten moeten wellicht met een korrel zeezout worden genomen, net als de term ”mensachtige”.

Zeerovers

De Noordzee is niet van Nederland alleen. In de inleiding geeft Kok aan dat zijn perspectief weliswaar Nederlands is, maar dat het wel is scherpgesteld op oevers aan de overkant. Hij laat bijvoorbeeld zien hoe zendelingen vanuit Ierland, Schotland en Engeland via de zee de Lage Landen bereikten. „Landen aan beide zijden van de Noordzee beïnvloedden elkaar soms sterker dan regio’s binnen de eigen grenzen”, schrijft hij. Hij vertelt ook verhalen over Noormannen en zeerovers uit het Oostzeegebied. En over koning Knoet, de vorst die heerste over de eerste en enige Noordzeestaat, waarvan verschillende landen rond de Noordzee deel uitmaakten.

Andere verhalen gaan over grote overstromingen, zoals de Sint-Elizabethsvloed, de moeder van alle stormvloeden, en de Watersnoodramp van 1953. Kok ontrafelt de mythe van de Sint-Elizabethsvloed van 1421, die verhaalt dat er sprake was van een catastrofale ramp waarbij 72 dorpen werden weggevaagd en zeker 100.000 mensen verdronken. Historici hebben het aantal verdronkenen inmiddels vastgesteld op enkele tientallen. Kok zoekt de oorzaak van de overdrijving in de Hoekse en Kabeljauwse twisten. De strijdende partijen hadden er volgens hem belang bij om de beeldvorming naar hun hand te zetten.

Journalistieke element

Het fijnst om te lezen zijn de verhalen waarbij het reportage-element in meerdere of mindere mate aanwezig is, zoals in de bijdragen over de Tweede Maasvlakte, over reder Cornelis Lampsins uit Vlissingen en over de ontdekking van het strand als plek van ontspanning. Dit element had wat mij betreft door de bundel heen prominenter gemogen. Juist het journalistieke geeft dit boek meerwaarde. Andere verhalen, zoals die over de inname van Den Briel, zijn eerder hervertellingen van historische gebeurtenissen en daarmee minder verrassend.

Prettig is ook dat de focus ligt op mensen. Zo vertelt Kok het verhaal van de Watersnoodramp van 1953 aan de hand van de ervaringen van bakker Adri Verhage uit Oosterland. Hierdoor komt de impact van de ramp dichtbij.

Een boek met verhalen over de Noordzee is natuurlijk nooit compleet. Een reportage over de aanleg van windmolenparken op zee had in deze bundel echter niet misstaan. Het was ook inzichtgevend geweest als iets was verteld over het netwerk van kabels dat tegenwoordig op de zeebodem ligt. Dan had het boek nog wat aan actualiteit gewonnen.

Geloof

Intrigerend is Koks opmerking dat het Noordzeegebied in de vroegmoderne tijd sterk is beïnvloed door het protestantisme. „De zee doet mensen geloven”, schrijft hij in zijn bijdrage over het strand. En tegelijk: „Ook als het gereformeerde geloof zich al stevig geworteld heeft in het rulle zand van de Hollandse en Zeeuwse kusten, zijn de vissers nog altijd bijgelovig.” Over de relatie tussen de nabijheid van de zee en het christelijk geloof had ik graag meer gelezen: hoe is die te verklaren?

Bij andere verhalen is de binding met de Noordzee soms wat minder duidelijk. De slavenhandel die vanuit Vlissingen werd aangestuurd, had bijvoorbeeld vooral plaats tussen Afrika en Amerika. Wel goed overigens om kennis te nemen van deze zwarte bladzijden uit onze geschiedenis.

Toekomst

Kok sluit zijn boek af met een epiloog waarin hij vragenderwijs zijn visie op de toekomst van de Noordzee geeft. De zee is inmiddels vooral in het nieuws als plek van schaarste, schrijft hij. De belangen van natuur, visserij, zeevaart en offshore-energietransitie botsen met elkaar. „Wat heeft prioriteit in de besluitvorming?” vraagt Kok zich af. „Exploitatie of natuurbehoud? De dominee of de koopman?” En heeft de Noordzee misschien zelf ook nog rechten die geëerbiedigd moeten worden? Die gedachte gaat misschien wat ver, maar Kok lijkt daar wel in mee te willen gaan. Hij geeft in elk geval een citaat van biologe en wereldreiziger Arita Baaijens door: „Zolang wij respect voor natuur niet verinnerlijken, verandert er niets. Dan blijven we de zee leegvissen en overal windmolens neerzetten. Als we mét de natuur praten in plaats van erover, zouden onze denkpatronen dan ook veranderen?”

De Noordzee zal zich niet zomaar laten temmen, maar we hebben als mensen, en zeker als christenen, wel de verantwoordelijkheid om er zorgvuldig mee om te gaan. De Noordzee is inderdaad geen industrieterrein.

Biografie van de Noordzee. Verhalen over leven met het water, Arie Kok; uitg. Omniboek; 352 blz.; € 24,99