Tien jaar geleden hield Kick Out Zwarte Piet (KOZP) zijn eerste protest tegen de figuur van Zwarte Piet bij het sinterklaasfeest. Die zou te zeer herinneren aan dat slavernijverleden en zou als racistisch worden ervaren. Een deel van de autochtone Nederlanders verzet zich fel tegen de acties van KOZP, omdat een geliefde Nederlandse traditie werd veroordeeld en afgepakt. Op die controverse ga ik nu niet in.

Het gaat mij nu om de culturele en filosofische achtergrond van KOZP. Deze beweging is een uiting van identiteitspolitiek. Dit is beleid gericht op bepaalde groepen, zoals mensen met een donkere huidskleur, die in hun beleving slachtoffer zijn van achterstelling in de samenleving op basis van bijvoorbeeld etniciteit (huidskleur), religieuze identiteit, seksuele voorkeur of genderidentiteit.

Identiteitspolitiek is een uiting van een filosofische stroming die wel Kritische Theorie (KT) wordt genoemd. KT reageerde vanuit marxistisch gedachtegoed op wat men Traditionele Theorie noemde. Dit is de gangbare wetenschap, die probeerde te begrijpen hoe de (sociale) wereld in elkaar zit. KT verweet de gangbare wetenschapsbeoefening voorbij te gaan aan de machtsvraag in de maatschappelijke verhoudingen. Een toonaangevend instituut in deze stroming was de Frankfurter Schule, met filosofen als Adorno en Horkheimer.

KT verwijt de democratische liberale samenleving dat ze wel gelijke kansen belooft voor iedere burger, maar dat de praktijk toch schrijnende verschillen laat zien tussen verschillende bevolkingsgroepen. Daarom wil men onzichtbare vooronderstellingen en machtsverhoudingen van de samenleving ontmaskeren en problematiseren. De sociaaleconomische verschillen interpreteert men als onderdrukking. Men wil een nieuwe maatschappelijke en economische orde realiseren, zo nodig met een vorm van geweld.

In deze stroming is de ervaring van de onderdrukte minderheden bepalend voor de visie. Ervaringen van slachtoffers vormen de belangrijkste ‘feiten’, taal is het belangrijkste instrument. Nieuwe woorden worden geïntroduceerd en andere krijgen een nieuwe betekenis. Dit zien we vooral in de genderdiscussies. Wie stelt dat een transvrouw (een biologische man die zich vrouw voelt) geen vrouw is en niet aan vrouwensport hoort deel te nemen, wordt vaak als een haatzaaiende transfoob afgeserveerd. Waarheid is alleen nog wat het doel dichterbij brengt. Wetenschap wordt een instrument voor maatschappijverandering. Wie het niet met de KT-analyse eens is, „ziet het niet” en is tegenstander.

De belangrijkste minderheden die men identificeert, zijn mensen van kleur die lijden onder racisme, mensen met een homoseksuele of biseksuele oriëntatie die lijden onder homofobie, en transgender personen die lijden onder transfobie. En alle overige groepen die slachtoffer zijn van de ”binaire heteronormativiteit” van (vooral) witte mannen. Soms ook mensen met een beperking of mensen met overgewicht. Recente voorbeelden zijn Extinction Rebellion en een deel van de pro-Palestijnse protestbeweging.

Niet iedereen die met KOZP sympathiseert, medische transitie bij jongeren met gendertwijfel een goede behandeling vindt of moeite heeft met wat Palestijnen in Gaza overkomt, zal het op al de genoemde kenmerken met de aanhangers van KT eens zijn. Juist de radicale relativering van alle waarheid en wetenschap en tegelijkertijd de onwrikbare zekerheid over het eigen oordeel leiden tot een sterke polarisatie. Dit staat een diepergaand inhoudelijk gesprek in de weg.

Overigens, ook het fanatisme waarmee sommigen een daadwerkelijk pikzwarte Piet als wezenlijk onderdeel van het sinterklaasfeest verdedigen, verbaast mij. Er zijn toch wel belangrijkere dingen het verdedigen waard in onze Nederlandse cultuur, zoals een ongestoorde viering van 4 en 5 mei en de christelijke feestdagen.

Het eerdergenoemde neemt niet weg dat bepaalde bevolkingsgroepen in de geschiedenis vaak onrechtvaardig bejegend zijn. Het is goed dat critici van KT dat ook onder ogen willen zien. En vervolgens op evenwichtige wijze herstel nastreven.

Laten we, voor zover we Sinterklaas vieren, dat aangrijpen als een gelegenheid om onze genegenheid en waardering te tonen voor mensen om ons heen, op een manier waarbij we niemand nodeloos kwetsen.

De auteur is emeritus bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de WUR.