Het antieke Griekenland (800 tot 50 voor Christus) wordt wel gezien als een bakermat van onze Europese cultuur. Een bezoek aan dat land was dan ook een al langgekoesterde wens. Midden juni maakten mijn vrouw en ik met een christelijk reisgezelschap een reis door Griekenland: ”In de voetsporen van Paulus”. We bezochten de belangrijkste plaatsen waar Paulus het Evangelie verkondigde: Filippi (ruïnes), Thessaloniki, Berea, Korinthe (ruïnes) en Athene. Daarnaast ook een heel aantal andere historisch interessante plaatsen. Ik wil stilstaan bij enkele observaties ten aanzien van de filosofie, de religie en de bouwkunst.
In het Griekse cultuurgebied kwam de filosofie in de zesde tot vierde eeuw voor de vleeswording van Christus op in de vorm van natuurfilosofie. Natuurfilosofen als Thales van Milete en Empedocles formuleerden verklaringen voor het ontstaan en de werking van de kosmos en van natuurprocessen. Een begin van wat metafysica (”meta” betekent ”achter”) is genoemd. Daarbij namen ze afstand van traditionele religieuze denkbeelden. Dus enkele eeuwen na het grote werk van de dichter Homerus (achtste eeuw voor Christus) over de goden van de berg Olympus en hun invloed op mensen begint een vorm van ”secularisatie” in het denken van die filosofen. Men zoekt naar verstandelijk te begrijpen natuurlijke oorzaken van waarneembare processen.
De bekende klassieke filosofen Plato (en Socrates) en Aristoteles nemen afstand van Homerus’ beschrijving van de Olympische goden. Plato filosofeert ook over de goddelijke wereld, maar heeft een veel hoogstaander begrip van de goden. Hij komt uit op een enkelvoudig godsbegrip waarin het goede, het ware en het schone samenvallen. Aristoteles, die uitging van een Eerste Beweger, werd aangeklaagd omdat hij de Griekse goden niet volgde.
We zien, kort door de bocht, dat in de antieke Griekse cultuur de filosofie opkomt in de vorm van ”natuurlijke” verklaringen van mens en wereld, terwijl het beslag van de heersende religie op mens en samenleving afneemt. Tegelijkertijd bleek de religie van de Olympische goden nog eeuwenlang van betekenis voor die cultuur. Toen Paulus in Athene het Evangelie bracht, waren in de filosofie het epicurisme en stoïcisme dominant. Paulus debatteerde op de Areopagus met vertegenwoordigers daarvan. Deze twee filosofieën hielden geen rekening met de Olympische goden – die hielden zich niet (meer) bezig met de mensenwereld. Voor Epicurus ging het om het zoeken van geluk door het vermijden van pijn en het nastreven van genot. Later is deze filosofie uitgewerkt in vormen van hedonisme, waarin genot (dat kan ook op verfijnde manieren) het hoogste doel is. De stoïcijnen meenden dat mensen geluk en wijsheid kunnen bereiken door zich niet door emoties te laten beheersen, in harmonie met de natuur te leven en het verstand te volgen.
De heuvel Areopagus ligt vlak bij de Akropolis. Daarop staat het Parthenon, de majestueuze tempel van Athena Parthenos, stadsgodin van Athene. Dit wereldwonder uit de oudheid, gebouwd tussen 447 en 432 voor Christus, is nog altijd een icoon van het antieke Griekenland. Het is uiterst vernuftig en harmonieus geconstrueerd. Het effect van perspectief zou de waarneming van de volmaakte harmonie in de verhoudingen van het gebouw verstoren. Om die verstoring te compenseren, is het grondvlak in het midden van de tempel iets hoger dan aan de zijkanten en hellen de zuilen iets naar binnen en zijn ze in het midden wat verdikt. De zuilen hebben dus verschillende lengtes, die men vooraf heeft berekend. Zonder computer!
Toen Paulus op de Areopagus de Grieken voorhield dat de Godheid niet gelijk is aan gouden of zilveren gesneden beelden, deed hij dat met het zicht op de glorieuze tempel van Athena, de trots der Grieken. Over moed gesproken! Hij zocht een aanknopingspunt bij hun verering van een (hun) onbekende god. Maar het Evangelie van oordeel en opstanding bleef voor de meeste geleerden daar een dwaasheid. Inderdaad, op godsdienstig terrein heeft Jeruzalem uiteindelijk niets te maken met dát Athene, zoals kerkvader Tertullianus zei.
De auteur is emeritus bijzonder hoogleraar aan de Lindeboomleerstoel, VUmc en TU Utrecht.
