Op de langste dag dit jaar publiceerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) het rapport ”Nederland in een fragmenterende wereldorde”. Opmerkelijk, want dit rapport gaat over belangrijke wendingen in de internationale wereldorde. Het kreeg weinig media-aandacht, terwijl goede internationale relaties cruciaal zijn voor de drie kernbelangen van het Nederlandse buitenlandbeleid.
Dit zijn volgens de WRR weerbaarheid (veiligheid en paraatheid), waarden (zoals democratie en mensenrechten) en welvaart (zoals verdienvermogen en open markten). Deze belangen staan steeds meer onder druk door de fragmentering van de wereldorde. Die vindt plaats langs drie lijnen.
Allereerst de lijn van machtspolen. De unipolaire wereld waarin de Verenigde Staten de enige supermacht waren, is vervangen door een multipolaire wereld met vijf verschillende grootmachten: de VS, China, India, Rusland en de Europese Unie. Daarnaast zijn er nog een aantal middelgrote machten, zoals Brazilië en Zuid-Afrika.
De tweede fragmentatie betreft tonelen van machtsuitoefening. Behalve op economische en financiële macht ligt er weer meer nadruk op militaire macht, maar daarnaast ook op technologische macht (chips, kunstmatige intelligentie, biotechnologie) en op de beschikbaarheid van grondstoffen, voedsel en water. Bovendien ook op intellectueel eigendom en beïnvloeding van de publieke opinie. Op al deze terreinen strijdt men om de macht: ”weaponization of everything”.
Het derde toneel van machtsuitoefening is dat van de wereldbeelden. Hiermee doelt de WRR op de kaders waarmee mensen en instituties de wereld interpreteren en zich positioneren. Volgens de WRR overheerste in de twee decennia na de val van de Muur (1989) een wereldbeeld van globalisering en mondiale aandacht voor waarden en instituties van liberaal-westerse snit. Wereldbeelden die opkomen in bijvoorbeeld China, Rusland en de islamitische wereld bepleiten een wezenlijke machtsverschuiving in de internationale verhoudingen, om de belangrijke positie die ze ooit bezaten te herwinnen. In samenhang daarmee zien we aanhang ontstaan voor een wereldbeeld van populisme en autoritaire democratie. Op mondiaal niveau wordt de westerse invulling van mensenrechten ter discussie gesteld en benadrukken andere grootmachten hun eigen identiteit.
De WRR werkt uit hoe die drievoudige fragmentatie de drie w-belangen van Nederland (weerbaarheid, waarden en welvaart) bedreigt en komt met drie aanbevelingen voor de buitenlandpolitiek. Ik noem ze kort:
Maak Nederland geopolitiek robuust, onder meer door te investeren in brede en diepe kennis en in nationale weerbaarheid.
Herijk de Nederlandse inzet in internationale samenwerking in organisaties als de Verenigde Naties en de NAVO.
Mobiliseer heel de samenleving, met name door het creëren van draagvlak voor een geopolitiek robuust Nederland, zowel onder burgers als onder maatschappelijke organisaties en bedrijven.
Ik plaats drie kanttekeningen bij dit rapport. Het lijkt mij, ook bij meningsverschillen, een waardevolle inbreng in de bezinning op Nederlands buitenlandpolitiek. Hopelijk is de huidige regering niet helemaal blind voor de noodzaak om op de vermelde veranderingen in te spelen.
Het rapport ademt een sterk westers, liberaal perspectief. Wat wij fragmentatie noemen, beschouwen andere landen als een rechtvaardige herziening van de internationale orde en als voorwaarde voor een nieuwe stabiliteit. Onze overmatige nadruk op welvaart en weerbaarheid droegen, door onrechtvaardige internationale verhoudingen, eraan bij dat op mondiaal niveau de waarden democratische rechtsstaat en mensenrechten nu onder druk staan.
Ten slotte, technologie is een bepalende factor in alle drie de tonelen van fragmentering, ook in die van wereldbeelden. Techniek is immers niet alleen een middel om bepaalde doelen te realiseren. Technologie houdt in onze cultuur ook een manier van denken in waarbij (inter)nationale problemen herleid worden tot technische problemen. Daarvoor moet techniek, in nauwe samenhang met economie, de oplossing geven. Technologie is nauw verbonden met de kernbelangen weerbaarheid en welvaart, die we zien als absolute voorwaarden voor waarden als democratie, mensenrechten en identiteit. Maar verabsolutering van iets uit de geschapen werkelijkheid leidt altijd tot een vorm van afgoderij en daarmee van slavernij, met een schijn van vrijheid. De druk van die slavernij leidt opmerkelijk genoeg tot een protest tegen de God die juist werkelijk vrijheid kan geven, in de weg van geloof. Het woeden der volken toont dat de volken andere goden dienen, die van ontspoorde welvaart, weerbaarheid en identiteit.
De auteur is emeritus bijzonder hoogleraar christelijke filosofie, Wageningen.
