Hegeman (1947) was docent ethiek en sociale wetenschappen aan de Christelijke Hogeschool Ede (CHE). Hij laat in zijn boek zien hoe een beroep op het geweten functioneerde toen het ging om het al dan niet hulp verlenen aan Joodse medemensen voor en tijdens de bezetting.

Enerzijds is het fijn dat dit boek in het Engels is uitgegeven, omdat daarmee het internationale wetenschappelijke veld kennis kan nemen van dit belangwekkende onderwerp. Bovendien wordt in de bijlagen een aantal belangrijke documenten voor het eerst voor het Engelse taalgebied en daarmee voor de internationale wetenschap ontsloten. Anderzijds is het niveau van het Engels wel van dien aard dat menig (kerk)historisch geïnteresseerde, niet-wetenschappelijke lezer zal afhaken. Dat laatste is wel jammer, want het is echt een meer dan lezenswaardig boek.

Hegeman neemt de in 2020 door de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) aangeboden excuses aan de Joodse gemeenschap als uitgangspunt. Ds. R. de Reuver sprak tijdens de herdenking van de Kristallnacht in zijn hoedanigheid als scriba van de generale synode van de PKN uit dat de kerk als instituut tekort was geschoten bij het tegengaan van antisemitisme voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog.  De kerk had zich er krachtiger tegen moeten uitspreken, meer werk moeten maken van de hulp die aan Joden werd geboden en haar houding en overtuigingen beter moeten overdenken.

Individuen

Hegeman koppelt in zijn betoog het concept van moreel leiderschap aan het geweten. Problematisch is echter wel dat het geweten vooral functioneert als iets waarop individuen zich beroepen om hun keuzes en gedrag te rechtvaardigen. In een collectief blijkt een beroep op het geweten toch vaak ingewikkelder te zijn. De vraag laat zich stellen of er inderdaad zoiets bestaat als een collectief geweten. Zowel degenen die meer hulp aan de Joden wilden verlenen als degenen die opriepen om de bezettende autoriteiten te gehoorzamen beriepen zich op het geweten.

Desondanks functioneerde het geweten als onderbouwing voor de lijn die de kerken volgden. De kerken hadden zelfs de moed inzake de Jodenvervolging de hoogste Duitse autoriteit, Reichskommissar für die besetzten Niederländische Gebiete __ dr. Arthur Seyss-Inquart, –zij het tevergeefs– aan te spreken op zijn geweten.

Over het algemeen geldt dat de meer modernen binnen het Nederlandse protestantisme een beter inzicht hadden in de ware aard van het nazisme en het antisemitisme eerder kritisch bejegenden dan de meer orthodox georiënteerden. De orthodoxe protestanten bleken vatbaarder voor antisemitische beïnvloeding vanwege hun principiële verwerping van de Joodse godsdienst. Dit theologische anti-judaïsme, zeker wanneer dit werd gecombineerd met de zogenaamde vervangingstheologie, zorgde voor een zekere distantie ten opzichte van de Joodse medemens. Die distantie werd soms vermengd met reeds bestaande vooroordelen en stereotyperingen over de Joden. Overigens waren over het algemeen modernen én orthodoxen helder in hun verwerping van de rassentheorie van de nazi’s.

Cynisch spel

De kerken werden geconfronteerd met een bezetter die doelbewust poogde de kerken uiteen te drijven en die een cynisch spel speelde met mensenlevens. De kerken werden voortdurend geplaatst voor allerlei gewetensconflicten, waarbij de Duitse autoriteiten vooral de gedoopte Joden als troefkaart gebruikten om de kerken zich te laten compromitteren. De bezetter chanteerde de kerken die opkwamen voor de belangen van hun Joodse leden door te dreigen met vervroegde deportatie als zij openlijk protest aantekenden tegen de maatregelen van de Duitse autoriteiten. Hegeman beschrijft minutieus hoe de bezetter en de kerken op elkaar reageerden en welke morele en praktische overwegingen er aan kerkelijke zijde een rol speelden.

Hoewel de focus in deze studie ligt op het institutionele handelen van de diverse kerkverbanden, ontbreekt ook het individuele aspect niet. In een aantal korte biografische schetsen worden de hoofdrolspelers en hun persoonlijke overtuigingen beschreven. Dit betreft predikanten met heel uiteenlopende opvattingen en houdingen. Deze kleine persoonlijke geschiedenissen zijn bijzonder interessant en zorgen ervoor dat de verschillende houdingen een menselijk gezicht krijgen. Indrukwekkend zijn de levensschetsen van de Joodse predikanten en diverse predikanten die actief waren in het verzet en de hulpverlening aan de Joden. Het tegenovergestelde kwam natuurlijk ook voor. Er staan ook ontluisterende portretten in van predikanten die een heel andere afslag namen.

Ds. Kersten

Vanzelfsprekend wordt ook de rechterflank van het Nederlandse protestantisme beschreven. En eerlijk is eerlijk, dat is geen verheffend beeld. Nu kun je erover twisten of het juist is om ds. G.H. Kersten in te delen bij de groep ”deutschfreundliche” __ predikanten, maar feit blijft dat hij en anderen tijdens de bezetting te lang het ”onderwerpingsethos” hebben aangehangen en de belangen van de kerk vooropgesteld hebben ten koste van hulp aan de vervolgde Joodse medemens. Pas relatief laat kwamen de meeste bevindelijke predikanten achter het antichristelijke en antisemitische karakter van het nazisme.

Deze constatering mag ook nopen tot kritische zelfreflectie. Blijkbaar is het dus niet zo dat de zuiverste leer automatisch resulteert in moreel hoogstaander gedrag en houding. Voor wie niet bang is om geconfronteerd te worden met ongemakkelijke waarheden en niet wars is van kritische zelfreflectie, is dit boek zeker een aanrader.

The Call of Conscience. Protestant Clergy and Jews in the Netherlands, 1935-1945, dr. Johan H. Hegeman; uitg. Summum Academic; 566 blz.; € 60,-