Eerder deze week is Wim de Bie op 83-jarige leeftijd overleden. „Wim wie?” zal menig RD-lezer vragen. Wim de Bie maakte geen deel uit van de christelijke wereld. Hij vormde een legendarisch duo met Kees van Kooten, met wie hij jarenlang op zondagavond bij de VPRO een eigen, satirisch televisieprogramma had, dat in Nederland ongekend invloedrijk is geweest. Hun programma’s waren hét onderwerp van gesprek bij de koffieautomaten op maandagmorgen. Woorden die tot onze taalschat zijn gaan behoren, zoals ”doemdenken”, ”keek op de week”, ”oudere jongere” en ”regelneef”, zijn door Van Kooten en De Bie gemunt. Ze maakten vooral furore met ‘typetjes’, komische, karikaturaal uitvergrote personages, zoals de ijdeltuiterige wethouder Hekking. Wie zo’n typetje eens heeft gezien, ziet het in menig politicus doorschemeren.

In de periode waarin zij furore maakten, de jaren tachtig en negentig, zijn de heren uiteraard langs mij heengegaan. Terwijl ik in een rechtse kerk zat, bedienden zij de linkse kerk. Maar toen ik later over hun typetjes F. Jacobse en Tedje van Es las, ben ik ze gaan gebruiken in lessen maatschappijleer. Jacobse en Van Es zijn ‘vrije jongens’, Haagse tokkies, die op een gegeven moment (1980-1981) een eigen politieke partij oprichten, de Tegenpartij. Zij beloven „nergens geen maximumsnelheid”, zijn er voor „de Nederlanders die niet meer tegen Nederland kenne” en stellen een land in het vooruitzicht waarin „iedereen rijk” zal zijn.

In een beroemde uitzending delen zij Nederland langs etnische lijnen op, waarbij het westen aan de blanken blijft voorbehouden en andere rassen alleen met een speciaal pasje de Randstad (”Blankstad”) mogen betreden.

De sketches waren bedoeld als een persiflage van de eerste vormen van rechts populisme zoals die zich destijds aandienden, bijvoorbeeld in de Centrumpartij van Hans Janmaat. Maar toen gebeurde er iets vreemds. Onderzoek bracht aan het licht dat de opvattingen van de Tegenpartij op sympathie konden rekenen, en dat vele Nederlanders op de Tegenpartij zouden stemmen als die werkelijk zou bestaan. De werkelijkheid had de satire ingehaald. In een volgende uitzending lieten Van Kooten en De Bie Jacobse en Van Es een aanslag plegen op het Binnenhof, waarbij de vrije jongens om het leven kwamen en hun Tegenpartij met hen een stille dood stierf.

Vrij en blij

Het Nederlandse zelfbeeld werd in die tijd bepaald door het liedje (van Fluitsma en Van Tijn) over de (toen nog) 15-miljoen mensen „op dat hele kleine stukje aarde”, die vrij en blij waren en zich door niets en niemand iets lieten gezeggen. Maar een deel van de werkelijkheid werd in dit rossige wereldbeeld aan het oog onttrokken, ontkend of weggehoond. De afstand tussen beide werkelijkheden zijn we later ”de kloof” gaan noemen.

Politieke ondernemers als Hans Janmaat, Pim Fortuyn, Geert Wilders en Thierry Baudet hebben het onbehagen zoals dat in die andere werkelijkheid leefde, verwoord en bespeeld – met grote successen en diepe tuimelingen. Sommige optredens leken een imitatie van Jacobse en Van Es, maar ook hier had de werkelijkheid de satire helaas ingehaald.

En nu is er de BoerBurgerBeweging van Caroline van der Plas. De politieke gevolgen van haar opkomst zijn het gesprek van de dag. Wat moeten de gevolgen van de verkiezingsuitslag zijn voor de huidige coalitie? Dat is een interessante en spannende vraag, maar we zouden ons ook kunnen afvragen wat deze politieke aardverschuiving over de staat van ons land zegt.

Het eerste dat dan opvalt, is dat het populisme zich heeft verbreed en verdiept. Het populisme begon als kritiek op de multiculturele samenleving, keerde zich tegen de ‘islamisering’ van het land en later tegen het politieke systeem (het ‘kartel’) als zodanig. Maar de toeslagenaffaire en de stikstofcrisis hebben zich bij de migratiecrisis gevoegd en veel meer Nederlanders een diep gevoel van onbehagen bezorgd dan alleen de mensen uit de arbeiderswijken met wie het allemaal is begonnen. Boeren en burgers uit de nieuwbouwwijken hebben zich bij hen aangesloten en een nieuwe politieke ondernemer een kans geboden.

Wat mij betreft lijdt het geen twijfel dat deze revolte in niet-geringe mate door een stuitend paternalisme van de sociaalliberale elite is opgeroepen en versterkt. Normale, fatsoenlijke burgers met reële zorgen zijn op denigrerende wijze tegemoet getreden. Dan heb ik het nog niet eens over progressieve pogingen om iedere kritiek op immigratie en gebrekkige integratie weg te honen als xenofoob of fascistisch. Of over het wantrouwen dat bij de toeslagenaffaire aan het licht kwam, en de kwaadaardige wijze waarop boeren als halve criminelen zijn weggezet. Ondertussen blijft de premier des lands onverstoorbaar vrolijk en lacht hij nog terwijl hij struikelt. Zelfs dat hadden Van Kooten en De Bie al voorzien, toen zij in 1997 een blije VVD’er campagne lieten voeren in Laren, zonder contact met de bevolking te maken.

Al deze dingen doe je niet ongestraft. Eens betaal je daarvoor de rekening. BBB heeft die rekening gepresenteerd, en met die broodnuchtere stem dient zich een partij aan die zich gelukkig niet verliest in pleidooien voor boekverbrandingen, antisemitische hondenfluitjes en krankzinnige complottheorieën. Het stelsel als zodanig staat bij BBB niet ter discussie, en de partij lijkt zich constructief op te willen stellen.

Wat de opkomst van BBB ook aan het licht brengt, is dat er geen ideologische accolade meer om die brede protestbeweging kan worden geslagen. BBB is pragmatisch, en hoe de partij zich zal ontwikkelen, is nog onduidelijk. Daarmee staat ook de vraag open of BBB een conservatieve bondgenoot voor christelijke politici zal zijn. Ik hoop het natuurlijk van harte, en geef BBB vooralsnog meer dan het voordeel van de twijfel. De patstelling tussen liberaal paternalisme en onverantwoord populisme lijkt doorbroken.

De auteur is historicus en publicist, en doceert kerkgeschiedenis aan het Hersteld Hervormd Seminarium.