Het was een behoorlijke schok die in februari door agrarisch Nederland ging: landbouwmechanisatiebedrijf GroeNoord was failliet. Het bedrijf was in zijn branche een grote speler, met zo’n 300 medewerkers en 19 vestigingen in het noorden en oosten van Nederland en dealer van bekende merken tractoren en machines.

De curator wijt de ondergang aan hoge ICT-kosten, oplopende rentelasten en toenemende personeelskosten. Maar wat cruciaal bleek: het bedrijf kon die kosten niet doorberekenen aan de klanten, „mede door hevige concurrentie en marktinvloeden”.

Concurrentie en marktinvloeden: het komt erop neer dat de markt (lees: het aantal boerenbedrijven) kleiner wordt en dat iedereen die van die boeren moet leven, probeert een stukje van de markt naar zich toe te halen. Dit geldt voor toeleveranciers, zoals mechanisatiebedrijven, maar ook voor afnemers, verwerkers en dienstverleners.

Ondernemersklimaat

Een tweede schok, diezelfde maand, was het bericht dat een van de grootste varkenshouderijen in Nederland ermee stopt. De Houbensteyn Groep houdt in Limburg zo’n 55.000 varkens. De onderneming doet met alle zes locaties mee aan de piekbelastersregeling Lbv-plus. Dit is een van de drie uitkoopregelingen die de overheid heeft opgetuigd om de stikstofuitstoot uit de landbouw te verminderen.

Directeur Martin Houben spreekt in een schriftelijke verklaring van een „slecht ondernemersklimaat” in Nederland voor grote veehouderijen. Hij wijst onder meer naar de onzekerheid van vergunningen en een slechtere concurrentiepositie doordat grote stallen niet in aanmerking komen voor het (beter betaalde) keurmerk Beter Leven. „Die onzekerheid willen we niet overdragen op onze medewerkers en opvolgers.”

Houben is niet de enige die zijn knopen telt. Bijna 1700 boeren hebben zich tussen juli 2023 en eind 2024 aangemeld voor een van de drie landelijke beëindigingsregelingen (Lbv’s) voor de veehouderij. Zij kunnen een forse subsidie krijgen als ze vrijwillig stoppen met hun bedrijf.

Een vierde uitkoopregeling is nog in de maak. Dat geldt ook voor een vrijwillige tijdelijke zogeheten extensiveringsregeling voor melkveehouders, die bedoeld is om de druk op de mestmarkt te verlichten.

Veel melkveehouders kampen met een overschot aan mest door de stapsgewijze afbouw van de zogeheten derogatie – een verruiming van de Europese basisnorm voor het uitrijden van dierlijke mest.

De beoordeling van de aanvragen voor de drie Lbv’s is een eind op weg, maar nog niet helemaal afgerond. Uit de jongste tussenstand, van 7 april, blijkt dat 1447 aanvragen zijn toegekend en 142 afgewezen. Sommige boeren trekken achteraf hun aanmelding in. Tot nu toe zijn dat er 251 (zie ”Uitkoopregelingen”).

Miljoenen varkens

De verantwoordelijke Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) houdt alleen aantallen ondernemers bij. Op hoeveel dieren de aanvragen betrekking hebben, is niet bekend. Zeker is echter dat de Nederlandse veestapel door de uitkoopregelingen zal krimpen met tienduizenden melkkoeien en vleeskalveren en miljoenen varkens en kippen.

Specialisten van onderzoeksinstituut Wageningen Social & Economic Research spraken in december al van een „ongekende” krimp, met name in de varkenshouderij.

Wekelijks kwamen er die maand zo’n 4000 slachtvarkens en biggen minder op de markt dan een jaar eerder, omdat de eerste stoppende varkenshouders hun bedrijven aan het ‘leegdraaien’ waren.

Al die varkens, kippen, koeien en kalveren hoeven niet meer te worden gevoerd, geven geen melk meer, leggen geen eieren meer en hoeven niet meer te worden geslacht

Robert Hoste, sectordeskundige varkenshouderij bij het Wageningse instituut, schatte de productie in zijn sector voor 2025 in december nog op 10 à 12 procent. Inmiddels heeft hij dat naar boven toe bijgesteld. „Ik ga nu uit van 15 procent”, zegt hij.

Al die varkens, kippen, koeien en kalveren hoeven niet meer te worden gevoerd, geven geen melk meer, leggen geen eieren meer en hoeven niet meer te worden geslacht. Dat bekent minder vraag bij voerfabrieken en minder aanvoer bij zuivelfabrieken, slachterijen en pakstations. En minder werk voor loonbedrijven, dierenartsen, transporteurs, stallenbouwers en stalinrichters.

Ook de Rabobank, huisbankier van agrarisch Nederland, voorspelt dat de uitkoopregelingen tot een „forse” vermindering van de veestapel zullen leiden. Voor de boeren die blijven, hoeft dat niet negatief te zijn, zei sectorspecialist varkenshouderij en pluimveehouderij René Veldman deze week tijdens een ontmoeting met landbouwjournalisten. Immers, die mogen bij een afnemend aanbod hogere prijzen voor hun producten verwachten.

„Maar de krimp heeft zeker forse implicaties voor de periferie. Slachterijen en voerfabrieken kunnen minder optimaal produceren. Daar maak ik me wel zorgen over”, aldus Veldman.

„Wij verwachten een verdere consolidatie. Bedrijven kunnen wel anticiperen op krimp, maar daar hebben ze tijd voor nodig. De grote partijen kijken nadrukkelijk over de grens.”

Nieuwe realiteit

Een voorbeeld van een middelgrote veevoerproducent die voorsorteert op de nieuwe realiteit is coöperatie ABZ, waarvan het hoofdkantoor in Nijkerk staat. Door fusies en overnames probeert ABZ zijn positie in de markt te behouden. Vorig jaar fuseerde de coöperatie met branchegenoot De Valk Wekerom. Ook startte ABZ een strategische samenwerking met de Noord-Limburgse coöperatie Vitelia.

„Wij liften mee met de krimp, dat kunnen we niet voorkomen”, zegt Marcel Roordink, algemeen directeur van ABZ. „Gelukkig zijn wij verspreid over het land actief en bedienen we alle grote veehouderijtakken. Daardoor wordt het effect wel wat weggemiddeld.”

Gedwongen ontslagen verwacht Roordink niet. Vermindering van het personeelsbestand denkt hij door natuurlijk verloop te kunnen bereiken.

Volgens topman Pieter Wolleswinkel van de veevoerreus ForFarmers, die behalve in Nederland ook in België, Duitsland, Polen en het Verenigd Koninkrijk actief is, zijn de gevolgen van de stoppersregelingen nog niet duidelijk.

„Boeren die meedoen, hebben nog tot november de tijd om door te gaan”, zei hij onlangs bij de presentatie van de jaarcijfers. ForFarmers probeert voortdurend nieuwe klanten te winnen.

„Ons uitgangspunt is dat we voor elke stopper een andere boer terug willen. Maar het wordt hard werken om in Nederland onze volumes overeind te houden.”

Net als ForFarmers heeft vleeskalverintegratie VanDrie Group al langer zijn vleugels uitgeslagen, met bedrijven in België, Frankrijk, Italië en Duitsland. Toch blijft de Nederlandse thuismarkt belangrijk.

VanDrie kwam eind 2024 –met branchegenoot Klaremelk– in het nieuws, toen bekend werd dat het concern met een aantal kalverhouders in gesprek was voor een overname van hun bedrijf. De oppositie in de Tweede Kamer reageerde ontstemd. De agroreuzen zouden de uitkoopregelingen en daarmee het stikstofbeleid van de overheid dwarsbomen.

Volgens VanDrie is die kritiek niet terecht. Het bedrijf wil een „beperkt aantal toekomstbestendige”, duurzame stallen behouden voor de sector. Dat zou juist bijdragen aan vermindering van de stikstofuitstoot. Enkele overnames zijn intussen afgerond, laat een woordvoerder weten.

Lees ook

Kalversector wil goede locaties behouden

De actie van VanDrie raakt wat wel een weeffout in de uitkoopregelingen is genoemd. Ze zijn het aantrekkelijkst voor veehouders met nieuwe, moderne stallen. Dat heeft alles te maken met de voorwaarden: hoe jonger de stal, hoe hoger de vergoeding die een stopper ontvangt. Daarmee slaan de regelingen de plank mis, stelde voorzitter Frank Mandersloot van de Vereniging van Kalverhouders (VVK) eerder in het Reformatorisch Dagblad. Kwetsbare natuur zou volgens hem meer gebaat zijn bij de uitkoop van oude stallen, die vaak relatief veel stikstof uitstoten.

Volgens Mandersloot is het belangrijk dat de kalverhouderij in Nederland een „kritische massa” overhoudt. Dat is een minimale omvang die de sector nodig heeft om verder te verduurzamen. De actie van VanDrie en Klaremelk past daarbij.

Ook Steven van Westreenen, directeur van adviesbureau VanWestreenen in Lunteren, hamert al sinds de openstelling van de uitkoopregelingen in 2023 op het behoud van „toekomstbestendige” locaties voor de veehouderij. Volgens hem bieden ze een uitweg voor piekbelasters die hun bedrijf willen verplaatsen.

Stalinrichting

Eric Langens is commercieel directeur bij Van Osch stable equipment in Uden, een bedrijf dat gespecialiseerd is in de inrichting van varkensstallen. Hij zegt dat de krimp van de varkenshouderij in Nederland het bedrijf wel raakt, maar tegelijk groeit de varkenshouderij wereldwijd en dat biedt kansen.

Langens: „In de varkenshouderij hebben we sinds 2001 al diverse opkoopregelingen gehad. Wij hebben onze focus geleidelijk verlegd. Tien jaar geleden richtten we ons nog voor 60 tot 70 procent op Nederland en voor de rest op het buitenland, nu is dat het omgekeerde.”

Net als vleeskalverhoudersvoorman Mandersloot stelt Langens dat behoud van een stevige thuismarkt in Nederland belangrijk is voor innovatie. Dierenwelzijnseisen die hier gelden, worden volgens hem op termijn ook elders overgenomen.

Intussen worden de stallen van stoppers, als het om moderne bedrijven gaat, soms zorgvuldig ontmanteld. De inrichting, zoals kraamhokken en voerinstallaties, wordt dan verkocht voor hergebruik, veelal in het buitenland. Langens weet ervan. Met name naar Roemenië, waar de varkenshouderij ook groeit, gaat volgens hem veel materiaal. Zijn bedrijf is er niet bij betrokken. „Wij verkopen alleen nieuwe spullen.”

Stallenbouwers en -inrichters lopen in Nederland nog tegen een ander probleem aan, naast de krimp van de veestapel: de vergunningverlening ligt stil. Dat komt door de geruchtmakende uitspraak van de Raad van State uit december over het zogeheten intern salderen. Een veehouder krijgt alleen een vergunning voor nieuwbouw, vernieuwing of uitbreiding van een stal als de stikstofruimte in de vergunning niet nodig is voor natuurherstel.

Alex Datema, directeur food & agri bij de Rabobank, zegt dat boeren vanwege de onzekerheid momenteel vooral aflossen en relatief weinig investeren. „Er is onzekerheid over vergunningen, over het mestbeleid, het klimaatbeleid, stikstof en waterkwaliteit. De overheid stelt wel doelen op termijn, maar wat die voor individuele ondernemers betekenen is onduidelijk. Zolang dat zo blijft, gaat een ondernemer niet bewegen.”

Henk van Laar is bedrijfsleider en mede-eigenaar van bouwbedrijf Van Laar in Barneveld, een onderneming die stallen bouwt in alle veehouderijtakken: varkens, pluimvee, vleeskalveren, melkvee en geiten. Ook volgens Van Laar houdt de onzekerheid boeren tegen om te investeren. „De verdiensten zijn goed, in de hele veehouderij. Maar een boer weet nu niet waar hij goed aan doet. En uitbreiden kan sowieso niet als je geen stikstofruimte hebt.”

Orders voor nieuwe stallen krijgt hij dan ook niet. Op kleinere schaal heeft Van Laar nog wel werk in de agrarische sector. Meestal gaat het om aanpassingen van stallen, bijvoorbeeld omdat een boer zijn koeien door robots wil laten melken.

Voor het Barneveldse bouwbedrijf heeft de krimp van de sector niet direct ernstige gevolgen. „Wij bouwen ook woningen en bedrijfspanden, dat komt nu goed uit”, zegt de bedrijfsleider.

Loonwerk

Kooijker van Dieren is een landbouwmechanisatiebedrijf in het Overijsselse Laag Zuthem (gemeente Raalte). Het bedrijf had ook een loonwerktak, maar daar is eind 2022 de stekker uit getrokken. Jaap Majoor (71), voormalig directeur en nog steeds mede-eigenaar, legt uit waarom.

„Bij ons in de regio vindt een ware kaalslag onder boeren plaats. Vijf boerderijen zijn door het waterschap uitgekocht. Die grond wordt natuur, als compensatie voor de stikstofuitstoot die gepaard gaat met de dijkverzwaring langs de IJssel. Verderop langs de provinciale weg van Zwolle naar Wijhe zaten vroeger tientallen veehouders. Nu zijn het er nog vier, van wie een zich heeft aangemeld voor de piekbelastersregeling.”

De loonwerkpoot van Kooijker van Dieren hield steeds minder klanten over. „Als we zelf niet gestopt waren, hadden we het nu gedwongen moeten doen”, zegt Majoor. Begin dit jaar stopten in de omgeving twee van zijn branchegenoten.

Maurice Steinbusch, beleidssecretaris agrarisch loonwerk bij Cumela, de brancheorganisatie voor ondernemers in groen, grond en infra, zegt dat hij van leden hoort dat ze door de stoppersregelingen ook klanten kwijtraken van wie ze dat niet verwacht hadden. „Dat geeft onzekerheid. Gaat een stopper door met akkerbouw of krijgt de grond een andere bestemming? En is het voor een loonwerker dan verstandig om te investeren in verbreding naar de akkerbouw? Ik hoor ook van leden die zich meer toeleggen op grondverzet. Zulke beslissingen laten ze afhangen van wat er in hun werkgebied gebeurt.”

Majoor stelt dat elk boerenbedrijf volgens een vuistregel gemiddeld tien mensen werk oplevert. Hij voorziet dat honderden gezinnen op het platteland hun werk kwijtraken.

Majoor wijst erop dat in 2024 verschillende Nederlandse machinefabrikanten in de problemen kwamen. De Friese bouwer van mestmachines Tjalma ging failliet, diens Gelderse branchegenoot Kaweco werd door zijn eigenaar afgestoten en Duport in Dedemsvaart moest inkrimpen omdat die een belangrijk importeurschap kwijtraakte. Weer andere machinebouwers ontsloegen een deel van het personeel. „Het komt vooral door de problemen in de veehouderij. De sector zit aan alle kanten op slot”, zegt Majoor.

Zuivelindustrie

Deze week kondigden de van oorsprong Deense coöperatieve zuivelreus Arla en zijn Duitse branchegenoot DMK, die beide ook in Nederland actief zijn, een fusie aan. Ook het Nederlandse FrieslandCampina en het Belgische Milcobel gaan fuseren, zo werd al in december bekend. Ook deze fusies zijn het antwoord op een verwachte krimp van de veestapel in Noordwest-Europa. Iedereen trekt aan de slinkende melkplas.

Topman Jan Derck van Karnebeek van FrieslandCampina wil niet ingaan op het effect van de uitkoopregelingen in Nederland. Desgevraagd zegt hij wel dat de krimp van de melkveehouderij gevolgen zal hebben voor de werkgelegenheid. Een reorganisatie vorig jaar, die ook dit jaar nog doorloopt, kost in Nederland meer dan duizend arbeidsplaatsen.

„Maar bij krimp gaat het ook over voeding en voedselzekerheid. Een groot deel van onze afzet is in landen waar mensen zuivelproducten nodig hebben”, zegt Van Karnebeek.

ABZ-directeur Roordink is om dezelfde reden kritisch over de krimp van de veehouderij in Nederland en breder in Noordwest-Europa. „Mensen worden ouder en hebben behoefte aan hoogwaardige eiwitten. Daar is een enorme vraag naar. Nu al is er internationaal schaarste aan vlees, melk en eieren. De overheid mag zich er weleens op beraden of ze wat voedselzekerheid betreft de goede koers vaart.”

Roordink noemt het „zuur” dat de veehouderij wordt afgeschaald in het deel van de wereld „waar we het meest efficiënt werken op de meest duurzame en meest diervriendelijke manier. De productie gaat zich verplaatsen naar landen waar ze nog niet op ons niveau zitten.”