Zijn abortus, zelfdoding en euthanasie alleen iets van deze tijd? Helemaal niet, oordeelt prof. Richard Weikart. In de Griekse en Romeinse cultuur kwamen ze volop voor. Soms werd een onnatuurlijke dood zelfs aanbevolen. En Weikart ziet een duidelijk verband met de trend van vandaag de dag.
Een zelfgekozen dood, zoals die van een Amerikaanse vrouw onlangs in de Sarco, de zelfmoordcapsule van dr. Death, de Nederlands-Australische arts Philip Nitschke, staat niet op zichzelf, maar heeft oude papieren. Bij de oude Grieken zijn zelfdoding, euthanasie en kindermoord (infanticide) niet ongewoon. Een arts kan een patiënt gif toedienen wanneer die erom vraagt, of ongevraagd wanneer de kans op genezing nihil is. De Grieken laten hun gehandicapte pasgeborenen als oud vuil langs de weg achter, schrijft Weikart in ”Unnatural death”. Hij toont zich bereid om zijn nieuwe boek toe te lichten.
De emeritus hoogleraar geschiedenis aan de California State University (VS) noemt de Griekse houding ten aanzien van het leven bijzonder, omdat de Grieken juist bekendstaan om hun beroemde eed van Hippocrates (460-370 v.Chr.). Die verbiedt het artsen om hun patiënten schade te berokkenen. „In de praktijk was Hippocrates’ eed niet wijdverbreid. De meeste artsen hielpen hun patiënten met zelfdoding.”
Stoïcijns
Voor onder anderen de stoïcijnen, volgelingen van Zeno van Citium (335-262 v.Chr.), is zelfdoding zelfs een eredaad. Ze vinden zelfdoding gerechtvaardigd wanneer de goden het voorschrijven, als ze worden gedwongen dingen te doen waarmee ze hun eer te grabbel zouden gooien, om te ontsnappen aan de gevolgen van een ernstige ziekte, om armoede of dementie te ontgaan.
Het Griekse stoïcisme wordt populair bij de Romeinen. De bekende Romeinse filosoof Seneca (4 v.Chr.-65 n.Chr.) vindt zelfdoding een rationele keuze als iemand bezorgd is over „de kwaliteit van leven” of om een hopeloze situatie te ontlopen. Wanneer keizer Nero zijn leermeester Seneca wil doden, is die tijd voor hem gekomen. De filosoof drinkt een beker gif en snijdt zijn polsen door.
Ook voor kindermoord draaien de Romeinen hun hand niet om. „We slaan gevaarlijke honden de schedel in, we maken wilde stieren af, en we rijgen een schurftig schaap aan ons mes. We verdrinken ook onze kinderen als ze bij hun geboorte zwak zijn of onnatuurlijk zijn gevormd”, schrijft Seneca. Vaders in het Romeinse Rijk hebben het recht om hun pasgeboren kinderen te doden vanwege armoede, omdat het een meisje is, omdat de sterren ongunstig staan of omdat ze er al genoeg hebben, vindt de Romeinse historicus Tacitus (56-117). Daarmee stellen zij het ombrengen van een mens op één lijn met het doden van een dier. „Ze hadden weinig respect voor de heiligheid en de waardigheid van menselijk leven”, licht Weikart toe.
De Romeinen hadden weinig respect voor de heiligheid en de waardigheid van menselijk leven - Richard Weikart, emeritus hoogleraar geschiedenis California State University
Kerkvaders
Met de komst van het christelijk geloof verandert de moraal. Kerkvaders, onder wie Justinus de Martelaar en Tertullianus, veroordelen kindermoord krachtig, evenals zelfmoord. Sommigen, onder wie Ambrosius van Milaan en Hiëronymus van Stridon, rechtvaardigen zelfmoord voor vrouwen in het geval dat zij verkracht zouden worden. Augustinus is het beslist niet met dat standpunt eens. Voor de kerkvader uit Hippo geldt het zesde gebod –Gij zult niet doodslaan– absoluut, schrijft hij in ”De stad van God”.
De christelijke opvattingen rond abortus, kindermoord, zelfdoding en euthanasie raken eeuwenlang verankerd in de wetgeving van de christelijke naties. Een christen wordt geboren om te lijden, constateert Weikart: „In de wereld zult gij verdrukking hebben” (Joh. 16:33); „Indien gij de kastijding verdraagt, zo gedraagt Zich God jegens u als zonen” (Hebr. 12:7). Het vertaalt zich in liefdevolle zorg voor zieken en hulpbehoevenden in onder meer hospitalen en kloosters.
Renaissance
Onderhuids blijven de Griekse en Romeinse ideeën voortleven in christelijk Europa. In de veertiende eeuw herontdekken toenmalige denkers de Griekse en Romeinse cultuur. Vanaf deze zogenoemde renaissance verandert heel geleidelijk ook de houding ten aanzien van een zelfgekozen dood.
Populaire schrijvers, zoals de Brit Thomas More in zijn boek Utopia (1516), moedigen zelfdoding aan bij ondraaglijk lijden. Shakespeare stelt zelfdoding in zijn boeken als Romeo en Juliet voor als iets positiefs. Zelfs de anglicaanse prediker John Donne (1572-1631), die vaak aan depressies lijdt, ziet suïcide niet altijd als zondig, in tegenstelling tot veel van zijn ambtsbroeders.
In Nederland bereidt de verlichtingsfilosoof Baruch Spinoza (1632-1677) de weg voor zelfdoding. Volgens zijn pantheïsme is de natuur alles wat er is, en is alle materie bezield. Het leven is slechts een „herschikking van materie”, dus bij het sterven verandert er weinig, meent Spinoza. De sceptische rationalist David Hume (1711-1776) keurt zelfdoding in sommige gevallen zelfs moreel goed. Stap voor stap banen zulke denkers de weg voor de maatschappelijke acceptatie van een zelfgekozen dood.
Eugenetica
Het meest in het oog springende keerpunt in de vroege geschiedenis van de moderne euthanasiebeweging is de komst van het darwinisme. Charles Darwin, de voorman van de evolutietheorie, is sterk beïnvloed door de seculariserende werking van de Verlichting, merkt Weikart op. „Darwins theorie is een poging om te verklaren hoe biologische soorten konden ontstaan zonder goddelijk ingrijpen: mensen zijn een kosmische toevalligheid en ten diepste niet anders dan andere dieren.”
Net als bij vee mag je gehandicapte en zwakke pasgeborenen doden of onvruchtbaar maken, menen sommige evolutieaanhangers. Dat zou het menselijke ras verbeteren. Dit denkbeeld heet eugenetica. Weikart wijst op de Amerikaanse arts Henry Haiselden , die gehandicapten „inferieur” noemt, en een „last voor de maatschappij”. Zij mogen best een spuitje krijgen. „Er zijn momenten waarop het sparen van leven een grotere misdaad is dan het wegnemen ervan”, betoogt Haiselden in zijn film ” The Black Stork ” (1917), waarin hij zijn boodschap brede bekendheid geeft.
En hij krijgt navolging. Vooral van atheïsten. Ze gebruiken Darwins visie op de menselijke afstamming om euthanasie te verdedigen. Een Britse schrijver stelt onomwonden dat er een „sociale amputatie” van gehandicapten moet worden uitgevoerd. Dat is „de minst gruwelijke en meest genadige aanpak”, stelt de Britse filosoof Francis Bradley in een essay (1894).
„Er moet een sociale amputatie van gehandicapten worden uitgevoerd; dat is de minst gruwelijke en meest genadige aanpak” - Francis Bradley, Brits filosoof
Übermensch
In het kielzog van de eugenetici beweren anderen dat het ene mensenras superieur is aan het andere. De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche noemde in 1887 het fictieve Arische ras superieur aan alle andere. Deze krachtige ”Übermensch” is geroepen om de zwakken te onderdrukken, tot slaven te maken of te doden, wanneer dat nuttig voor hem is. Hij bepleit het uitvoeren van gedwongen euthanasie op gehandicapten. Waartoe Nietzsches ideeën hebben geleid, beschrijft Weikart in zijn boek ”Darwinian Racism” (2022). Het Derde Rijk voert een planmatige moord uit op zogeheten Untermenschen, onder wie Joden, zigeuners, Slavische volkeren, homo’s, zwakzinnigen en gehandicapten.
De verschrikkingen van de Holocaust en de Duitse „rassenhygiëne” die na de oorlog aan het licht komen, zetten tijdelijk een rem op de promotie van zelfdoding en euthanasie. Maar vanaf 1960 staat „de deur naar de dood” weer helemaal open, constateert Weikart. Abortus en een zelfgekozen dood zijn wettelijk toegestaan in Nederland en behoren inmiddels tot de „normale medische praktijk”. Momenteel ligt het percentage voor euthanasie of hulp bij zelfmoord op zo’n 5 procent van alle sterfgevallen.
In sommige gevallen kiest de arts zelf voor de dood van de patiënt. Zo dient de Nederlandse geriatrische arts Marinou Arends in 2016 een demente vrouw tegen haar wil een dodelijke injectie toe. Terwijl de vrouw worstelt om los te komen moeten familieleden haar vasthouden, zodat de arts haar werk kan doen. Arends wordt in 2020 vrijgesproken van moord.
Het criterium voor euthanasie is ondraaglijk lijden, maar dat wordt volgens Weikart uitgehold. „Ik las vanochtend een verhaal over een 17-jarig Nederlands meisje dat werd geëuthanaseerd, omdat ze ernstig leed na seksueel misbruik. Mensen met een eetstoornis in de Verenigde Staten en Europa kregen hulp bij zelfdoding aangeboden. Afgelopen jaar heeft een Belgische gevangene aangegeven dat zij ondraaglijk lijdt in haar cel en daarom euthanasie wil.”
Ondraaglijk lijden is echter allang niet meer de enige grond voor euthanasie. In 2019 ondergaan zeventien Nederlandse echtparen een zelfgekozen dood, omdat de wederhelft anders eenzaam achter zou blijven. Economische overwegingen zijn soms ook van invloed. Weikart: „Soms dekken verzekeringsmaatschappijen bepaalde behandelingen niet meer, maar hulp bij zelfdoding wel. Een Canadees met enorme ziekenhuisrekeningen kreeg van medisch personeel te horen dat hij een einde aan zijn leven moest maken. Een gehandicapte Canadees die op het punt stond dakloos te worden, besloot tot euthanasie.”
Gods beeld
Het menselijk leven heeft aan waarde ingeboet sinds het christelijk geloof op zijn retour is in de westerse wereld, merkt Weikart op. „Seculiere ideologieën promoten sinds de verlichting het idee dat het menselijk leven geen objectieve betekenis, doel of waarde heeft.” De christelijke visie dat alle menselijk leven waardevol is als schepping naar Gods beeld raakt steeds verder op de achtergrond. Evenals het bestaan van een onsterfelijke ziel die door God zal worden geoordeeld na het sterven.
„Het menselijk leven heeft aan waarde ingeboet sinds het christelijk geloof op zijn retour is in de westerse wereld” - Richard Weikart, emeritus hoogleraar geschiedenis California State University
Het heidense gedachtegoed van de Grieken en Romeinen heeft vandaag de dag een dodelijk pact gesloten met het darwinistische wereldbeeld. Weikart: „Beide lijnen zijn krachtig aanwezig in de westerse wereld, vooral onder de hoogopgeleide elites in Europa en de VS. De Grieks-Romeinse ideeën hebben bijgedragen aan een grotere secularisatie, vooral door het idee dat genot de ultieme morele scheidsrechter is.”
Momenteel domineert het darwinisme het denken van massa’s mensen. „Het zou een grote vergissing zijn als we de rol die Darwins theorie speelt in het acceptabel maken van euthanasie en abortus onderschatten. Door mensen te reduceren tot dieren en door de dood van het ‘ongewenste’ als een noodzakelijk, natuurlijk fenomeen te zien, maakt het darwinisme de dood van het ‘inferieure’ schijnbaar onvermijdelijk en acceptabel.”
Cruciaal
Wanneer Weikart de ontwikkelingen wereldwijd overziet, onderscheidt hij drie cruciale veranderingen in de westerse wereld, waardoor euthanasie of zelfdoding steeds acceptabeler worden. De eerste is het verwerpen van de gelijkheid van mensen. Waarom komt de een wel in aanmerking voor euthanasie en de ander niet? In feite zijn sommige levens waardevoller dan andere. En de arts beslist welke. „Zodra mensen het idee van menselijke gelijkheid overboord gooien, raken we op een hellend vlak. Uiteindelijk heeft niemands leven enige waarde meer.” Met nadruk: „Maar onze waarde hangt niet af van eigenschappen die we hebben, maar onze waarde is intrinsiek aan ons mens-zijn.”
De tweede verandering is het toenemende individualisme en menselijke autonomie ten koste van de gemeenschapszin. Dat uit zich in het opvoeren van de maatschappelijke druk om euthanasie uit te voeren. „Dat gaat soms heel subtiel. Veel mensen voelen zich een last voor anderen, dus kiezen ze voor hulp bij zelfdoding of euthanasie”, licht Weikart toe. Het kan ook zijn dat familieleden azen op een erfenis of het geregelde bezoek aan een demente moeder te zwaar vinden worden.
Ten slotte wijst de hoogleraar op de veranderende rol van de arts. Artsen waren aanvankelijk vanuit christelijke opvattingen, cultuurchristendom of beroepseer wars van het verhaasten van de dood. Met de teloorgang van het christendom vallen die barrières weg en doet een doodscultuur zijn intrede in de gezondheidszorg.
De Amerikaan vindt de huidige situatie niet hopeloos. „De waarheid kan ons bevrijden. Ik kan veel van het boek Openbaring niet begrijpen, maar één boodschap ligt toch voor de hand: hoe duister de dingen ook worden, Jezus zal uiteindelijk toch overwinnen.” Desgevraagd schetst hij een paar lijnen naar de toekomst. „Ik wil niet profeteren, maar ik zie wel dat abortus en een zelfgekozen dood steeds meer worden geaccepteerd.” De zelfgekozen dood wordt een opeisbaar recht. Het gevolg is onvermijdelijk: „Een arts verandert van een geneesmeester in een moordenaar.”
Omslag Unnatural Death. beeld Discovery Institute
Omslag Darwinian Racism. beeld Discovery Institute
Omslag From Darwin top Hitler. beeld Palgrave MacMillan
Omslag The Death of Humanity. beeld Salem Books
Omslag How darwinism corrodes morality. beeld Joshua PressUnnatural Death. Medicine’s descent from healing to killing, Richard Weikart; uitg. Discovery Institute Press; 205 blz.; € 17,50
Darwinian racism. How Darwinism influenced Hitler, Nazism and white nationalism, Richard Weikard; uitg. Discovery Institute Press; 188 blz.; € 19,80
The Death of Humanity. And the Case for Life, Richard Weikart; uitg. Salem Books; 368 blz.; € 14,-
From Darwin to Hitler. Evolutionary ethics, eugenics and racism in Germany, Richard Weikard; uitg. Palgrave MacMillan; 312 blz.; € 75,-
How Darwinism corrodes morality, Jerry Bergman; uitg. Joshua Press; 312 blz.; € 22,-
Denkt u aan zelfdoding? Neem dan gratis en anoniem contact op met Stichting 113 Zelfmoordpreventie via 0800-0113 of 113 (24 uur bereikbaar) of chat op 113.nl.
