Het is aantrekkelijk om te denken dat het nazibewind er een was van moordenaars, schrijft de Franse filosoof Jean-Louis Vullièrme in zijn boek ”De spiegel van het Westen” (2015). „Maar het idee dat een heel land krankzinnig werd door een plotselinge, collectieve, bloeddorstige waanzin, is nauwelijks houdbaar.”

Het immense uitroeiingsprogramma van de nazi’s was geen eenmalig iets, geen spontaan ontstane werkelijkheid, meent Vullièrme. „Ik ben bang ze niets zelf hebben bedacht, behalve hun industriële werkwijze.” Hitler smeedde slechts allerlei breed gedeelde opvattingen in de westerse wereld om tot een samenhangende ideologie: het nazisme. „En het enge is: dat kan ieder moment opnieuw gebeuren.”

Die opvattingen zijn onder meer „raciale suprematie, eugenetica, nationalisme, antisemitisme, propagandisme, militarisme, bureaucratisme, autoritarisme, antiparlementarisme, kolonialisme en slavernij”, somt de filosoof op. Ze gingen bij de nazi’s bovendien gepaard met een totaal gebrek aan inlevingsvermogen in hun medemens.

„Deze ideologische ”atomen” bestonden al in de westerse wereld voordat het giftige ”molecuul” van het nazisme ontstond. We zullen nooit weten in welke volgorde Hitler deze matrix opslorpte; geen enkel element ervan is echter van hemzelf.”

Aan de basis van een aantal van deze ”ideologische atomen” stonden Darwins boeken ”On the Origin of Species” (1859) en ”The Descent of Man” (1871). „Deze boeken werden enthousiast verwelkomd als wetenschappelijke onderbouwing van het overal sluimerende atheïsme”, betoogt voormalig atheïst Tom DeRosa in zijn boek ”Evolution’s Fatal Fruits” (2006).

„De waarde van Darwins boek is dat mensen niet langer een bovennatuurlijke ziel nodig hebben, en dat er geen doelgerichtheid nodig is om de schepping te verklaren”, verklaarde de Oostenrijkse politicus Bartholomaeus von Carneri in 1871.

In de westerse wereld leidden Darwins principes van ”de strijd om het bestaan” en ”de overleving van de sterkste” onder meer tot rassentheorieën, rasverbeteringsprogramma’s (eugenetica) en raszuiveringsideeën.

Met name Darwins neef Francis Galton leverde in een essay een rechtvaardiging voor de ideeën van de rassenideologen. „Galton verving God door darwinistische evolutie en verklaarde vervolgens dat er geen noodzaak meer was voor religie omdat wetenschap een deugdelijk alternatief vormde. Daarmee haalde hij de morele rem weg die de gruwelijkheden van de nazi’s een halt had kunnen toeroepen”, schrijft DeRosa.

Kwaadaardig

De vraag dringt zich op: Loopt er dan ook een duidelijk aanwijsbare lijn van Darwin naar Hitler? „De gangbare visie is dat Darwins theorie de traditionele moraal en de waarde van het menselijk leven ondermijnde. Evolutionaire vooruitgang werd de nieuwe morele verplichting. Dit leidde tot de rassenleer. Verder verdedigden prominente darwinisten de stelling dat er een competitie is tussen menselijke rassen als deel van de darwiniaanse strijd om het bestaan. Hitler nam deze sociaal-darwinistische ideeën over, mixte die met een kwaadaardig antisemitisme, en toen was daar de Holocaust”, aldus Richard Weikart, historicus aan de California State University, in zijn boek ”From Darwin to Hitler” (2004).

Hitlers ”Mein Kampf” en zijn persoonlijke bibliotheek, die zich momenteel in Washington bevindt, laten zien dat de Führer bijzonder geïnteresseerd was in boeken over rasverbetering, racisme en antisemitisme. Onderstrepingen en aantekeningen maken duidelijk dat hij ze ook heeft gelezen.

Zo betrok Hitler zijn antisemitisme grotendeels van autofabrikant Henri Ford, schrijft Vullièrme. „Ford bewonderde de superieure intelligentie van de Joden, maar sprak in de regel over hen als ”de Jood”, alsof ze elk persoonlijk verantwoordelijk waren voor al het kwaad in de wereld.”

Hitler was zo enthousiast over de publicaties van Ford dat hij delen uit diens boeken letterlijk overnam. „Niet een zin in Mein Kampf is in tegenspraak met Henry Ford; elk argument van Hitler voor het antisemitisme is al eerder door Ford geformuleerd”, aldus Vullièrme.

De rassentheorie en raciale suprematie kwamen via de Britse antisemiet Houston Steward Chamberlain en de Amerikaanse eugeneticus Madison Grant Duitsland binnen.

Hitler ging echter veel verder dan de Britse en Amerikaanse rassenverbeteraars. Hij smeedde zijn eigen combinatie van eugenetica, rassenleer en antisemitisme, analyseert Vullièrme.

Ook de racistische ideeën van de Duitse evolutionist Ernst Haeckel waren een belangrijke aanjager van een misplaatst Duits superioriteitsgevoel. DeRosa: „Haeckels pseudowetenschappelijke rechtvaardiging van Duitse militaire agressie, het elimineren van de zieken, zwakken en ongewensten vonden in het Duitsland na de oorlog (de Eerste Wereldoorlog, BvdD) een vruchtbare voedings­bodem en hielpen de basis te leggen voor Hitlers nazi-ideaal.”

Deze rassenverbeteringsleer is, volgens DeRosa, niet zomaar een toevallige afwijking van Darwins theorie, maar een rechtstreekse consequentie van diens evolutionaire principes.

Nazipropagandisten maakten ook dankbaar gebruik van Haeckels uitspraak: „Politiek is toegepaste biologie”: de Europeaan is superieur aan andere, lagere rassen die moeten worden „verdelgd” door natuurlijke selectie. Eugenetica in zijn ultieme vorm.

Het darwinistische gedachtegoed had zich tussen 1890 en 1900 stevig in de Duitse samenleving genesteld, constateert Richard Weikart. „Rassentheorieën doorspekt met darwinistische retoriek werden steeds populairder en spraken tot ieders verbeelding.”

Obstakel

Van de Weense geleerde Guido von List namen de nazi’s het hakenkruis en de SS-runentekens over. Hitler ontleende verder aan de Oostenrijker Lanz von Liebenfels zijn ideeën over blauwogige ariërs die werden bedreigd door de ”Untermensch”, een lager, minder geëvolueerd mensenras. Deze lagere rassen moesten de slaven worden van de ariërs. De antisemiet Von Liebenfels gaf hoog op van de „heilige graal van Germaans bloed” dat zuiver moet worden gehouden. En in 1908 schreef hij dat de Joden moesten worden uitgeroeid.

Een aantal jaren later schreef Hitler in ”Mein Kampf”: „De invloed van het Jodendom zal nooit verdwijnen, zolang de oorzaak, de Jood, niet uit ons midden is verwijderd.”

Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam, had hij één rechtlijnige agenda: de uitvoering van zijn radicale rassenfilosofie die was gebaseerd op Darwins evolutietheorie. DeRosa: „Allereerst moesten de zwakken en de lagere mensenrassen het veld ruimen; vervolgens moesten de arische ”Übermenschen” meer ”Lebensraum” krijgen, en dat betekende oorlog; en ten slotte moest het communisme –het werk van Joodse bolsjewieken– worden uitgeroeid omdat dat een bedreiging vormde voor het arische ras.”

Op 1 januari 1934 ging een enorm sterilisatieprogramma van start: onder leiding van de eugeneticus Otmar Freiherr von Verschuer ondergingen 400.000 chronisch zieken, lichamelijk en geestelijk gehandicapten, verslaafden en andere ‘gemankeerden’ een behandeling die hen onvruchtbaar maakte.

De agressie tegen de zwakken in de samenleving leidde in 1939 tot een euthanasieprogramma. Naar schatting 100.000 gehandicapte Duitsers –„nutteloze opeters”, aldus het naziregime– moesten worden opgeruimd.

Vanaf 1934 verloren de Joden steeds meer burgerrechten: ze werden ten slotte vogelvrij verklaard. De moordmachine die in 1941 op gang kwam, zou leiden tot de dood van onder anderen 6 miljoen Joden.

In een villa aan het meer Grosser Wannsee bij Berlijn besloten de Duitse leiders op 20 januari 1942 tot de Endlösung, de uiteindelijke oplossing voor het Jodenvraagstuk. Op voorstel van SS-leider Reinhard Heydrich werden de Joden niet meer doodgeschoten, maar te werk gesteld in kampen. „Natuurlijke selectie moet het werk doen”, aldus Heydrich. „Wij handhaven de menselijkheid van de Natuur, die de zwakken vernietigt om plaats te maken voor het sterke.”

„Het uitroeien van de Joden was voor Hitler zelfs belangrijker dan het winnen van de oorlog”, stelt de Amerikaanse antropoloog Jerry Bergman in zijn boek ”Hitler and the Nazi Darwinian Worldview” (2014). „De taal van het sociaal darwinisme –de strijd om het bestaan– laat zien hoe een theorie moord rechtvaardigt.”

Huwelijkskandidaten

Ook startte SS-hoofdman Heinrich Himmler in 1935 het Lebensbornprogramma om arische mensen te ‘fokken’. In vijftien zogenaamde Lebensbornhuizen verwekten blonde SS’ers kinderen bij even blonde arische dames. Na negen jaar waren er zo’n 12.000 Lebensbornkinderen verwekt.

Aan Duitse meisjes werd geleerd dat het de „plicht van elke Germaanse vrouw is om kinderen te baren voor de Führer.”

Maar de ‘Natuur’ deed haar werk te langzaam naar de zin van de nazi’s. In de veroverde landen werden daarom slanke, blonde, blauwogige meisjes ontvoerd. Ze werden vervolgens ondergebracht in Duitse SS-gezinnen om hen te ”germaniseren”. Het waren de beoogde huwelijkskandidaten van de arische Duitsers.

Van de 250.000 ontvoerde kinderen zagen er slechts 25.000 hun ouders na de oorlog terug. De meesten schikten zich niet in hun lot en eindigden hun leven in een gaskamer; ze waren waardeloos geworden omdat de Germaanse gehoorzaamheid bij hen ontbrak.

Aan één plan is Hitler niet toegekomen: het uitroeien van het christendom. In het rapport ”The Nazi Master Plan” concludeerde het Neurenbergtribunaal dat de nazi’s „de christelijke kerk in Duitsland uit de weg wilden ruimen” wanneer de oorlog zou zijn afgelopen. Daarvoor in de plaats moest een ‘kerk’ komen waarin Hitler en zijn nazipartij zou worden vereerd.

Christenen zouden moeten kiezen tussen het Kruis of de swastika. Hitler verklaarde: „Zij zullen hun God in de steek laten voor ons. Ze zullen alles in de steek laten omwille van hun miserabele banen en inkomsten.”

Een voorzetje van de nieuwe kerkleer gaf de lutherse nazibisschop Ludwig Müller. „Het Oude Testament met zijn Joodse moraal van veeherders en hoeren moet worden geschrapt; het Nieuwe Testament moet worden ontdaan van de ideeën van rabbi Paulus.”

Ook werden kalenders uitgegeven met feestdagen waarop Germaanse helden en voor de nazi’s belangrijke politieke gebeurtenissen werden gevierd. Doopdiensten, huwelijken en begrafenissen werden steeds vaker uitgevoerd bij het licht van fakkels en het zingen van delen uit Wagners opera’s.

Zolang de oorlog niet achter de rug was, had Hitler echter nog geduld met de christenen: „Ik heb de katholieken uit Beieren nodig, net als de protestanten uit Pruisen.” Ook de andere nazi’s –die net als Hitler praktiserende atheïsten waren– bewezen lippendienst aan de christenen zolang ze die nodig hadden, aldus Jerry Bergman. In alle stilte werden intussen verschillende protestantse en rooms-katholieke voormannen afgevoerd naar de concentratiekampen.

Darwinist

Onder Duitse historici is het geen vraag of Hitler een darwinist was; hij baseerde zich –onder andere in ”Mein Kampf”– overduidelijk op darwinistische ideeën, constateert Richard Weikart. „Hitler, die duidelijk probeerde de snelheid van de evolutie op te voeren, acteerde echter niet alleen. Hij voerde uit wat vele geleerden, biologen en genetici in Europa al jaren predikten.”

De Schotse antropoloog Sir Arthur Keith concludeert in zijn studie ”Evolution and Ethics” (1946) dat Hitler „een compromisloze evolutionist was, en we moeten naar een evolutionaire verklaring zoeken om zijn handelingen te begrijpen tegen de Joden, de christenen, de gehandicapten, en tegen degenen die hij de mislukkelingen van de samenleving noemde.” Hitler gebruikte volgens Keith „een evolutionaire mentaliteit om een evolutionair probleem op te lossen: evolutie en het uiteindelijke doel –een superieur ras– heiligde voor hem alle middelen.”

Het gehele naziconcept van de arische ”Übermensch” ontwikkelde zich tegen de achtergrond van de ethische consequenties van de evolutietheorie, aldus Jerry Bergman. „Darwin leerde dat lagere rassen geëlimineerd moeten worden door hoger ontwikkelde rassen. Hitler bracht het in de praktijk.”

„Darwin maakte de vergissing de mens op hetzelfde niveau te plaatsen als het dier; de uiterste consequentie daarvan is dat mensen kunnen worden behandeld als een dier. Hierop was de moordmachine van de nazi’s gebaseerd. In hun logica was het net zo ethisch om ongedierte uit te roeien als miljoenen Joden”, legt Tom DeRosa uit.

Weikart concludeert ten slotte: „Het maakt niet uit hoe krom de weg van Darwin naar Hitler is; duidelijk blijkt dat het darwinisme en de eugenetica het pad baanden voor de nazi-ideologie van ”Blut und Boden”, voor het nazistreven van veroveringen, oorlog, rassenstrijd en rassenmoord.”

Dit is het laatste deel in een drieluik over de nasleep van Darwins publicatie ”The Descent of Man” – de afstamming van de mens, 145 jaar geleden.

Lees ook:

Deel 1: Geboeid door de aap in de mens

Deel 2: Het zwakke? Dat moet dood vinden eugenetici