Het menselijk geheugen blijft een intrigerend ding. De Nederlandse hoogleraar Douwe Draaisma wijdde er een complete boekenserie aan. Hilde en Ylva Ostby schreven samen een boek over de wijze waarop ons geheugen bepaalt hoe we naar de wereld en onszelf kijken. In Noorwegen werd het een bestseller. Intussen is er ook een Nederlandse vertaling beschikbaar: ”Zoeken naar zeepaardjes”.

De titel verwijst naar de hippocampus, het zeepaardvormige onderdeel in beide hersenhelften, dat een belangrijke rol speelt bij het opslaan van nieuwe herinneringen. Ylva, psycholoog van professie, promoveerde aan de universiteit van Oslo in de neuropsychologie. Hilde is schrijver en journalist. De combinatie leverde een vlot leesbaar boek op over een van de meest intrigerende delen van de hersenen.

De functie van de hippocampus werd ontdekt dankzij een discutabele ingreep door hersenchirurg William Beecher Scoville bij zijn 24-jarige patiënt Henry Molaison. Molaison leed aan een ernstige vorm van epilepsie, die Scoville dacht te kunnen bestrijden door de hippocampus uit beide hersenhelften te verwijderen. Het gevolg was dat Molaison vanaf deze ingreep, in 1953, enkel in het hier en nu leefde. De meest gewone dingen ervoer hij elke keer weer als nieuw, omdat de herinnering eraan niet meer werd opgeslagen. Alleen de herinneringen aan vroeger droeg hij met zich mee, dankzij het langetermijngeheugen.

De hersenwetenschappers zijn het overigens niet eens over de werking van de hippocampus. Een deel is van mening dat beide zeepaardjes niet meer doen dan herinneringen hechten aan netwerken in de hersenschors. De andere groep gaat ervan uit dat de hippocampus ook daarna nodig blijft, voor het naar boven halen van herinneringen.

Valse herinneringen

Het boek van de Noorse gezusters belicht een aantal facetten van het geheugen. Na het inleidende eerste hoofdstuk volgt een hoofdstuk over de vraag of herinneringen versterkt bovenkomen als je terugkeert naar de plaats waar ze ontstonden. Het duo herhaalde daarvoor een experiment met duikers, dat eerder voor de kust van Schotland werd uitgevoerd. De beschrijving ervan wordt afgewisseld door informatie over allerlei verricht onderzoek naar de werking van het geheugen bij mens en dier.

Het derde hoofdstuk is gewijd aan de impact van herinneringen. Hoe komt het dat de een de kleinste voorvallen uit zijn jeugd scherp voor zich ziet, terwijl de ander geen enkele opvallende herinnering aan zijn kinderjaren heeft?

Een belevenis van zus Tonje Ostby, fervent parachutespringer, illustreert hoe wonderlijk het geheugen soms functioneert. Door een onfortuinlijke sprong, waarbij ze in een boom belandde, leverde de sprong erna haar doodsangst op. Terwijl ze in de lucht bungelde en de grond zag naderen, trok haar leven als een film aan haar voorbij. Het waren echter niet de hoogtepunten en bijzondere gebeurtenissen die ze zag, maar schijnbaar nietszeggende voorvallen uit haar jeugd.

Daartegenover worden mensen met een posttraumatische stressstoornis (PTSS) juist voortdurend herinnerd aan de gruwelijke gebeurtenis of reeks van gebeurtenissen die hun leven voorgoed veranderde. De grootte van de hippocampus lijkt van invloed op het al of niet ontwikkelen van PTSS. Hoe kleiner de hippocampus, des te groter het risico daarop.

Hoofdstuk vier belicht het ontstaan van valse herinneringen. Soms zijn die onbewust van een ander ‘gestolen’. Herinneringen kunnen ook dermate vervormen, dat ze weinig meer van doen hebben met hun oorsprong. Daarom is de metafoor van een archief voor het geheugen niet erg adequaat. Wat je vandaag in een archief stopt, komt er na honderd jaar onveranderd uit.

De auteurs verkiezen de metafoor van het theater, waar steeds nieuwe producties van dezelfde toneelstukken worden opgevoerd. „Voor de meeste herinneringen geldt dat de essentie gebaseerd is op ware gebeurtenissen, maar toch moeten ze elke keer dat je eraan denkt, opnieuw gereconstrueerd worden. Tijdens die reconstructies vullen we de gaten op met waarschijnlijkheden.”

Uit onderzoek bleek dat valse herinneringen bewust kunnen worden verwekt bij anderen. Die wetenschap vraagt van rechercheurs behoedzaamheid in de wijze van verhoren en maakt het beoordelen van getuigenverslagen en bekentenissen voor rechters tot een ingewikkelde bezigheid.

Taxichauffeurs

Hoofdstuk vijf, dat de training van het geheugen als onderwerp heeft, zet in met de Londense taxichauffeurs. Ze moeten voor hun werk 25.000 straten en 320 routes vanbuiten kennen. Onderzoek wees uit dat het achterste deel van hun hippocampus door de inspanning die dat vraagt beduidend groter is dan bij de gemiddelde mens.

Gerichte geheugentraining leverde ook bij andere groepen opmerkelijke resultaten op. Zo konden zeventigjarigen in Noorwegen na tien weken geheugentraining de dingen weer net zo goed onthouden als twintigers. Overigens leidt de training er niet toe dat het geheugen op zich beter wordt. De winst ligt in het feit dat de deelnemer dankzij de gebruikte technieken specifieke zaken beter kan onthouden.

Hoofdstuk zes gaat in op de oorzaak van het vergeten van dingen. En het nut ervan! Terwijl de meeste mensen vergeetachtigheid direct verbinden met dementie, is een gezonde vergeetachtigheid een zegen. Je zult je álles maar haarscherp blijven herinneren. Dat is geen aanlokkelijke gedachte.

Het laatste hoofdstuk biedt inzicht in het belang van het geheugen voor het denken over de toekomst. We onthouden onze successen doorgaans beter dan onze misstappen. Zoals vrijwel alle hersenwetenschappers verklaren de auteurs dat vanuit de evolutie. Voor overleving is het belangrijk om met een positieve blik naar de toekomst te kijken. Een zekere scheefgroei van herinneringen is daarbij behulpzaam. Het kneedbare geheugen maakt het mogelijk kneedbare toekomstvisioenen te creëren. De herinneringen vormen zo de grondstof voor (science) fiction die na verloop van tijd meer dan eens werkelijkheid wordt.

Verraderlijk

De Noorse zussen schreven een boeiend boek, maar qua stijl halen ze niet het niveau van Draaisma. Ook inhoudelijk voegen ze weinig toe aan diens gepubliceerde werk. Dat neemt niet weg dat ”Zoeken naar zeepaardjes” een fascinerend beeld geeft van de werking van het geheugen. En het verraderlijke ervan. Herinneringen zijn minder betrouwbaar dan we denken.

Boekgegevens

Zoeken naar zeepaardjes. Een boek over het geheugen, Hilde Ostby en Ylva Ostby; uitg. Balans, Amsterdam, 2018; ISBN 978 94 600 3818 1; 305 blz.; € 19,99.