In de jaren zestig van de vorige eeuw deden zich grote culturele veranderingen voor in westerse samenlevingen. Ontzuiling, secularisatie, mondigheid, aandacht voor het individu en emancipatie deden hun intrede. Deze trends hadden grote gevolgen voor de politiek. Kiezers kozen tot de jaren zestig voor partijen die bij hun zuil hoorden: protestants, rooms-katholiek, socialistisch of liberaal. Als een partij bij een Tweede Kamerverkiezing meer dan vijf zetels verloor, was dat schokkend.

In de decennia daarna nam de beweeglijkheid –met een duur woord: de volatiliteit– van de kiezers enorm toe. Gevestigde politieke partijen moesten grote klappen incasseren. Het meest tot de verbeelding spreekt de positie van het CDA. In de jaren tachtig sleepte deze partij onder Ruud Lubbers tot tweemaal toe 54 zetels in de wacht. Nu moet ze het doen met een schamele 5.

Tegelijkertijd met de tanende invloed van de gevestigde verzuilde partijen wonnen andere, populistische partijen aan invloed. Maar zij blijken niet in staat om de kiezers blijvend aan zich te binden.

Pim Fortuyn

De eerste politieke partij die in Nederland een serieuze poging deed om de ontzuilde en ontevreden kiezers achter zich te krijgen, was Leefbaar Nederland, met haar flamboyante en verbaal sterke leider Pim Fortuyn. Enkele maanden voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2002 werd hij uit de partij gezet en ging hij met de Lijst Pim Fortuyn (LPF) meedoen aan de verkiezingen. Kort voor de verkiezingen werd de omstreden politicus echter vermoord door een dierenrechtenactivist. De LPF veroverde bij de verkiezingen die volgden 26 zetels en ging regeren met CDA en VVD. Na 87 dagen viel het kabinet en bij de Kamerverkiezingen die in januari 2003 werden gehouden, verloor de LPF maar liefst 18 van de 26 zetels.

De journalisten Jutta Chorus (NRC) en Menno de Galan (NOVA) maakten onder de titel ”In de ban van Fortuyn” een reconstructie van de gebeurtenissen die leidden tot de politieke aardschok die Pim Fortuyn in 2002 veroorzaakte. Ze ontvingen voor het schrijven van hun boek een beurs van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. Dat hun reconstructie een schot in de roos was, blijkt wel uit het feit dat inmiddels de vijfde druk van hun boek is verschenen.

Chorus en De Galan voerden vele gesprekken met de hoofdrolspelers binnen Leefbaar Nederland en de LPF. Ook Fortuyns vrienden en broers vormden een belangrijke informatiebron.

Het resultaat is een indrukwekkende journalistieke reconstructie over de opkomst en de ondergang van het fenomeen Fortuyn. Daarbij richten de schrijvers niet alleen het vizier op de politieke standpunten van de omstreden politicus, maar ook op zijn privéleven, waarbij zijn homoseksuele geaardheid aan de orde komt. Mede door de opkomst van Fortuyn verloor de PvdA in 2002 de helft van het aantal zetels en kwam die partij uit op 23.

De onrust onder de kiezers nam de jaren daarna alleen maar toe. In 2017 verloor de PvdA in één klap het grootste aantal zetels ooit in de Nederlandse geschiedenis, namelijk 29.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2023 leed de coalitie van VVD, D66, CDA en ChristenUnie het grootste procentuele zetelverlies ooit, namelijk ruim 47 procent. Na veertien jaar en vier kabinetten onder leiding van de VVD’er Mark Rutte vond er opnieuw een politieke aardverschuiving plaats. De PVV van Geert Wilders sleepte in 2023 de meeste zetels binnen: 37; een winst van 10 zetels. De BBB van Caroline van der Plas won er 6. NSC van ex-CDA’er Pieter Omtzigt, ging van 0 naar 20 zetels.

Pieter Omtzigt

Joost Vullings, politiek commentator voor EenVandaag, en Xander van der Wulp, politiek verslaggever van het NOS Journaal, hebben het enerverende jaar uitvoerig beschreven in hun boek ”Het jaar van Caroline, Pieter en Geert”. De twee journalisten beschrijven hoe Caroline van der Plas in 2023 in elke provincie met de BoerBurgerBeweging (BBB) de grootste partij werd. Enkele maanden later viel het kabinet-Rutte IV en hield Pieter Omtzigt het land maanden in spanning of hij wel of niet met een eigen partij aan de verkiezingen zou deelnemen. Opiniepeilers verwachtten een strijd tussen VVD, BBB en NSC om wie de grootste zou zijn. Uiteindelijk kwam Wilders als winnaar uit de bus.

Het boek is een fraaie journalistieke weergave van de gang van zaken voorafgaand, tijdens en na de verkiezingen van november 2023. Halverwege het boek staat een korte analyse waarin Vullings en Van der Wulp ingaan op de oorzaken van de politieke aardverschuiving. Daarna volgt een beschrijving van de formatie. Daardoor is het een complete beschrijving van de gebeurtenissen en de politieke chaos voor en na deze Tweede Kamerkiezingen.

Contrarevolutie

Het boek ”Opstand” van Martijn Kruk heeft een bredere focus. De journalist-schrijver richt het vizier op de opkomst van nationaalpopulistische partijen in Europa en de Verenigde Staten. Door onrust over immigratie en het verlies aan eigen identiteit komen in tal van westerse landen populistische leiders aan de macht.

Kruk gaat op zoek naar de achtergronden van de populistische bewegingen. Hij brengt de bredere agenda van het populisme in kaart. Volgens Kruk is er sprake van een contrarevolutie die erop gericht is om de links-liberale en globalistische elite, die verantwoordelijk was voor de culturele revolutie in de jaren zestig van de vorige eeuw, te ondermijnen.

De populisten willen herstel van hetgeen zij als het ware Westen zien: herstel van de natiestaat, het christendom en het klassieke gezin. Klassieke conservatieven en rechtse christenen, maar ook allerhande complotdenkers trekken daarbij samen op. Daarachter sluimert volgens Krul „de wil om de dominante positie van de witte, mannelijke Europeaan te behouden”.

Kruk neemt de lezer in een journalistieke verkenning mee Europa in om te kijken in welke mate dit denken voet aan de grond krijgt in verschillende landen. Het resultaat is een prettig geschreven boek dat op een boeiende manier inzicht geeft in de strijd om de ziel in het Westen. De lezer van dit boek doorziet de tijdgeest. De nationaalconservatieve Hongaar Viktor Orbán blijkt een belangrijke aanjager en inspiratiebron voor populisten.

Het boeiende van dit boek is dat Kruk in een epiloog antwoord zoekt op de vraag of dit ambitieuze en populistische streven realistisch is. Zijn antwoord luidt ontkennend. Om zijn stelling te onderbouwen gaat hij ruim 200 jaar in de tijd terug; naar de tijd van de Franse Revolutie. Toen waren er ook contrarevolutionairen die door middel van een herstelprogramma de uitkomsten van de revolutie wilden terugdraaien. Dat is uiteindelijk niet gelukt omdat de Franse Revolutie allerlei maatschappelijke ontwikkelingen formaliseerde die al veel langer aan de gang waren.

Acceptatie

Dat is nu ook gaande, zo redeneert Kruk. Hij wijst erop dat de westerse samenleving sinds de jaren zestig ingrijpend is gewijzigd. Traditionele opvattingen over natie, religie en gezin boetten sterk aan gezag in. Tegelijkertijd is er sprake van vergaande individualisering en hebben minderheden allerlei rechten geclaimd. Een veelzeggend voorbeeld is de openstelling van het huwelijk voor mensen van gelijk geslacht. Veranderingen in de samenleving gingen vooraf aan de juridische formalisering. Tegelijkertijd zorgde de formalisering voor een nog bredere maatschappelijke acceptatie.

Volgens Kruk is het beter om de moderniteit te accepteren en in goede banen te leiden, dan zich te verzetten tegen allerlei vernieuwingen. Dat is ook wat de Franse filosoof en staatsman Alexis de Tocqueville in de eerste helft van de negentiende eeuw deed met ‘verworvenheden’ van de Franse Revolutie, zo concludeert Kruk aan het eind van zijn boek.

Christelijk geloof

Toch valt er nog wel wat meer te zeggen, maar dat staat niet in ”Opstand”. De Tocqueville waarschuwt ook voor de gevaren van de democratie. Individualisme en materialisme liggen op de loer, zo voorzag hij twee eeuwen geleden. Zijn remedie: benadruk de betekenis van het christelijk geloof. Dat voorkomt dat mensen uitsluitend aan zichzelf denken. En besef hoe belangrijk het is dat mensen deel uitmaken van gemeenschappen. Dat voorkomt dat burgers alles van de overheid gaan verwachten.

Nog eenmaal De Tocqueville: „Ik betwijfel of de mens terzelfdertijd religieus ongebonden én politiek vrij kan zijn. Veeleer geloof ik dat vroeg of laat de ongelovige zal moeten gehoorzamen en dat wie vrij is zal moeten geloven.”

In de ban van Fortuyn. Reconstructie van een politieke aardschok, Jutta Chorus en Menno de Galan; uitg. Pluim; 352 blz.; € 24,99
Het jaar van Caroline, Pieter en Geert, Joost Vullings en Xander van der Wulp; uitg. NieuwAmsterdam; 368 blz.; € 20,99
Opstand. De populistische revolte en de strijd om de ziel van het Westen, Martijn Kruk; uitg. Prometheus; 280 blz.; € 22,99