Dat lag rond 1910 anders. In de Schotse hoofdstad Edinburgh kwamen in 1910 meer dan 1200 zendelingen uit Europa en Noord-Amerika bijeen om plannen te maken voor het bereiken van de niet-westerse wereld met het Evangelie. Eén Afrikaan nam er deel aan deze wereldzendingsconferentie; meer waren er niet welkom. De verwachtingen waren hooggespannen: binnen een generatie zou iedereen het goede nieuws hebben kunnen horen. En daar was haast bij, want Afrika dreigde een „mohammedaans” continent te worden.

Het eerste grote zendingscongres weerspiegelde de verhoudingen in die tijd. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog woonden acht op de tien christenen in Europa of Noord-Amerika, de continenten die de wereld ook in politiek opzicht domineerden. Afrika telde rond het jaar 1900 ongeveer 10 miljoen belijdende christenen, niet meer dan 4 procent van het totaal.

De rollen zijn inmiddels omgedraaid. Tegenwoordig woont minder dan 40 procent van de christenen in het Westen. Voor 2025 zullen naar schatting zeven op de tien christenen in zuidelijke landen leven, en dan met name in Afrika.

Vooral in Afrika ten zuiden van de Sahara –het noorden is overwegend islamitisch– groeit de kerk stug door. Zo nam het aandeel christenen daar tussen 1970 en 2015 toe van ruim 47 procent (134 miljoen) tot bijna 59 procent (565 miljoen) van de bevolking, een gemiddelde groei van 3,2 procent per jaar. Dat kwam vooral door geboorten, maar ook doordat mensen zich bekeerden van traditionele Afrikaanse godsdiensten tot het christelijk geloof. Volgens Amerikaanse onderzoekers is Afrika de enige regio in de wereld waar het aantal christenen in de komende decennia versneld zal toenemen.

Kerkvaders

Het christendom in Afrika heeft eeuwenoude papieren. De geschiedenis van de Koptische Kerk begon naar haar zeggen in 42 na Christus, toen de evangelist Markus het Evangelie naar Noord-Afrika bracht. Een groot aantal kerkvaders –Clemens, Tertullianus, Origenes, Athanasius, Cyrillus, Cyprianus en Augustinus– was Afrikaan.

Nederlanders brachten het protestantisme voor het eerst op het Afrikaanse continent. Rond 1652 stichtte de Verenigde Oost-Indische Compagnie een nederzetting op het zuidelijkste puntje van Afrika: Kaap de Goede Hoop. Er werden kerken gesticht en het christelijk geloof verspreidde zich in wat later Zuid-Afrika, Namibië, Swaziland, Zimbabwe en Zambia zou heten. In het kielzog van andere koloniale machten –Engeland, Frankrijk, Duitsland, België en Portugal– kreeg het christendom ook in andere delen van Afrika voet aan de grond.

Veel protestantse kerken in het gebied ten zuiden van de Sahara ontstonden uit missionaire activiteiten, met name vanuit Europa. Maar ook Afrikanen brachten de Bijbelse boodschap. „De kerk heeft zich hoofdzakelijk verspreid door de activiteiten van leken”, schrijft de Ghanese hoogleraar J. Kwabena Asamoah-Gyadu in het vorig jaar verschenen boek ”Christianity in Sub-Saharan Africa” (uitg. Edinburgh University Press). „Ambtenaren, boeren, reizende handelaars –velen zonder formele opleiding– stichtten preekplaatsen en gemeenschappen. Wanneer hun boodschap weerklank vond, vroegen ze vaak ondersteuning van zendelingen of van zendingsposten in de steden.”

Verschillen

De ontwikkeling van het christendom in Afrika ten zuiden van de Sahara verschilt per regio. In veel West-Afrikaanse landen vormen moslims de meerderheid, zoals in Gambia, Guinee, Mali, Niger, Senegal en Sierra Leone. Tussen 1970 en 2015 groeide het christendom het snelst in Benin, met een gemiddelde van ruim 5 procent per jaar. Ook in Guinee en Burkina Faso nam het aantal christenen sterk toe.

In drie Afrikaanse landen nam het percentage christenen de afgelopen decennia af. In Sint-Helena –zo’n 2000 kilometer ten westen van de Afrikaanse kust– kregen christelijke ouders steeds minder kinderen. Veel christenen emigreerden uit Djibouti, terwijl in Somalië het aantal christenen slonk vanwege strenge vervolging.

In sommige Afrikaanse landen daalt het aandeel traditionele ”protestanten” ten opzichte van dat van andere christelijke stromingen. Dat is bijvoorbeeld het geval in Botswana en de Democratische Republiek Congo, waar onafhankelijke, anglicaanse en rooms-katholieke kerken sterker groeien. In Namibië zijn naar verhouding de meeste christenen protestants: 67 procent.

Onderzoekers van het christendom in Afrika maken onderscheid tussen protestanten, evangelicalen en charismatische christenen. Inmiddels is iets meer dan de helft (56 procent) van de Afrikaanse christenen charismatisch. Het percentage evangelicale christenen in Afrika ten zuiden van de Sahara nam tussen 1970 en 2015 toe van 6 tot 14 procent van de bevolking. Vooral in Ghana was er veel groei. Vijftig jaar geleden noemde een op de twintig Ghanezen zich evangelicaal; nu is dat een op de vijf.

Bovennatuurlijk

Het christendom in Afrika ten zuiden van de Sahara is zo snel gegroeid dat de indeling van liberale, evangelische en pinksterkerken zelden meer voldoet. Die geldt misschien alleen nog voor gemeenten die nauwe banden onderhouden met moeder- en zusterkerken in Europa.

Wat overal speelt, is het nadrukkelijke besef van een bovennatuurlijke realiteit in het alledaagse leven. „Afrikanen staan er bekend om dat ze verschillende stromingen van het christendom in hun persoonlijke wereld bijeenbrengen, ongeacht leerstellige verschillen of accenten”, aldus Asamoah-Gyadu. Een sterk geloof in de kracht van het bovennatuurlijke verklaart volgens hem ook waarom profetie, goddelijke genezing en visionaire ideeën die in het westerse christendom uit de mode zijn geraakt, nog steeds de religieuze praktijk van zowel de oude als de nieuwe kerken in Afrika stempelen.

Veel christenen blijven daarnaast vasthouden aan oude gebruiken en gewoonten uit traditionele Afrikaanse godsdiensten. Protestantse kerken worstelen dan ook vaak met de vraag hoe het Evangelie en de Afrikaanse cultuur zich tot elkaar moeten verhouden.

Naar Europa

Sinds de laatste decennia van de vorige eeuw is er sprake van een omgekeerde beweging: niet alleen komen er zendelingen vanuit Europa naar Afrika, ook brengen Afrikaanse christenen het Evangelie in Europa. Als zendeling, of doordat ze er komen wonen. Zo bevinden zich in de Amsterdamse Bijlmer naar schatting ruim 150 gemeenten, waarvan meer dan 50 Afrikaanse pinkstergemeenten.

Aan het begin van de twintigste eeuw vormde Europa het centrum van de wereldkerk, nu is dat het zuidelijk halfrond. „Er was een tijd dat Groot-Brittannië meer zendelingen uitzond dan ieder ander land”, schrijft missioloog Andrew F. Walls in de ”Atlas of Global Christianity”. „Nu staan de Britse steden vol kerken die niemand meer wil hebben, behalve dan om er een winkel, bar of restaurant in te vestigen.” Christenen uit Afrika die naar de „geestelijke Sahara” van Europa komen, willen daar verandering in brengen.

Nederlandse zending in Afrika

De meeste reformatorische kerken in Nederland zijn –soms al decennialang– actief in Afrika. Ze bieden materiële hulp, bestrijden armoede, steunen onderwijs, stichten kerken, verspreiden het Evangelie of doen aan Bijbelvertaalwerk.

De hervormd-gereformeerde zendingsorganisatie GZB (Protestantse Kerk in Nederland) steunt projecten in een groot aantal Afrikaanse landen, zoals de Democratische Republiek Congo, Kenia, Mozambique, Namibië, Uganda, Rwanda, Zimbabwe, Zuid-Afrika en Zuid-Sudan.

De Christelijke Gereformeerde Kerken begonnen in 1961 met zendingswerk in Venda, Zuid-Afrika. Later kwam daar KwaNdebele bij, ook in Zuid-Afrika. Daarna volgden Botswana (1990), Mozambique (1995) en Burundi (2010).

De Gereformeerde Kerken vrijgemaakt zijn via hun diaconale organisatie De Verre Naasten actief in onder meer Benin, de Centraal-Afrikaanse Republiek, Congo, Kameroen, Kenia, Uganda, Zuid-Afrika en Zimbabwe. De Gereformeerde Gemeenten begonnen in 1991 met Bijbelvertaalwerk in Guinee, in West-Afrika. Uit het zendingswerk in Nigeria ontstond de Nigeria Reformed Church.

Naar verhouding zijn veel Nederlandse organisaties in Malawi actief, zoals de GZB, Stéphanos en Timotheos. Zending Hersteld Hervormde Kerk houdt zich in dat land voornamelijk bezig met het opleiden van lerend ouderlingen en predikanten.

De Nederlandse Stichting Mbuma-Zending –onder meer gesteund vanuit de Oud Gereformeerde Gemeenten en de Gereformeerde Gemeenten in Nederland– draagt bij aan het zendingswerk in Zimbabwe.

Dit is het eerste deel van een zesdelige serie over christendom in Afrika ten zuiden van de Sahara. Op 25 augustus deel 2: Congo.

Zie ook:

De gemiddelde christen is een Afrikaan, Reformatorisch Dagblad (11-05-2010)

serie Kerk in Afrika