Met belangstelling volg ik de discussie over echtscheiding en hertrouwen (RD 18-11, 23-11 en 26-11). Ik denk dat we te ruim zijn in het zoeken naar legitimaties van echtscheiding. De uitspraak van Jezus in Mattheüs 19:9 verdient naar mijn overtuiging nadere bestudering, voordat we ons laten leiden door de –al dan niet ruime– opvattingen uit de tijd van de (Nadere) Reformatie.

Ik heb me regelmatig afgevraagd waarom we in Mattheüs 19:9 wel de uitdrukking „anders dan om hoererij” lezen en in Markus 10:11 en Lukas 16:18 niet. De context is in de drie perikopen hetzelfde. Dit roept de vraag op: Leert de Heere Jezus een ‘dubbele’ echtscheidingspraktijk? Immers, volgens Mattheüs mag een man bij overspel wel scheiden en volgens Markus en Lukas niet.

Mijns inziens is van belang om voor ogen te houden voor wie de evangeliën oorspronkelijk geschreven zijn. Waarschijnlijk richtte Mattheüs zich in eerste instantie tot de Joden. De Joden waren vertrouwd met de wetten van Mozes. Mattheüs laat regelmatig zien dat Jezus de meerdere Mozes is.

Uit Deuteronomium 24:1-4 weten we dat Mozes de echtscheidingspraktijk reguleert door middel van een scheidbrief. In deze brief, die aan een vrouw werd gegeven, staat dat een man „iets schandelijks” aan de vrouw heeft gevonden en daarom tot echtscheiding is overgegaan.

Over de betekenis van de zinsnede „iets schandelijks” verschillen de meningen. Het kan gaan om een vrouw die een gat in de hand heeft, die het huishouden laat verslonzen of die het nooit goed kan doen in de ogen van haar man. Hoe dan ook, Mozes ordent de mogelijkheid dat een man zijn vrouw wegstuurt, zelfs om in onze ogen onwaardige redenen.

Tegelijk is het belangrijk om te beseffen dat volgens de mozaïsche wetgeving overspeligen de doodstraf kregen (Lev. 20:10 en Deut. 22:22). Dat gebeurde waarschijnlijk door steniging (Deut. 22:21-23). De scheidbrief regelde dus niet het wegsturen vanwege overspel, maar vanwege andere oorzaken. Na het sturen van een scheidbrief was het zowel de man als de weggestuurde vrouw toegestaan opnieuw te trouwen.

Radicaliseren

Een belangrijke vraag is nu waarom Jezus in Mattheüs 19:9 de uitdrukking „anders dan om overspel” gebruikt. Lezen we Mattheüs zonder de uitdrukking „anders dan om overspel”, dan lezen we in Mattheüs, Markus en Lukas hetzelfde: Wie zijn vrouw wegstuurt en met een ander trouwt, pleegt overspel. En wie met de weggestuurde vrouw trouwt, pleegt ook overspel.

Naar mijn overtuiging moeten we niet gaan zoeken of en wanneer Jezus echtscheiding zou toestaan dan wel afkeuren. Jezus treedt op als de meerdere Mozes. Hij keurt alle echtscheidingen af. In Gods Koninkrijk passen geen echtscheidingen. Want wat God samengevoegd heeft, kan geen mens scheiden.

De vraag blijft: Waarom heeft Mattheüs de uitdrukking „anders dan om overspel” wel opgenomen (ook in Matth. 5:32) en Markus en Lukas niet? Ik denk een verklaring te hebben. De doodstraf op overspel werd in de tijd van Jezus niet meer uitgevoerd. In Johannes 8:1-11 geeft Jezus toestemming om tot steniging van een overspelige vrouw over te gaan. De aanklagers druipen echter een voor een af. Niemand wil de steniging voltrekken omdat ze beseffen dat ook zij niet zonder zonde zijn. Jezus, Die wel zonder zonde is, gaat evenmin tot steniging over. Hij is niet gekomen om te doden, maar om leven te brengen.

Jacob van Bruggen merkt in zijn commentaar bij Mattheüs 19 op dat overspel, dat niet meer bestraft werd met steniging, een onderdeel was geworden van „iets schandelijks” dat via de scheidbrief van Mozes geregeld kon worden. Markus en Lukas hebben de uitdrukking niet overgenomen omdat hun niet-Joodse lezers niet vertrouwd waren met de mozaïsche scheidbrief.

In de tijd van Jezus komt het wegsturen van vrouwen veel voor. De scheidbrief (nu met inbegrip van overspel) die bedoeld was als uitzondering is regel geworden. Jezus gaat echter terug naar de oude situatie zoals die gold ten tijde van Mozes en zegt als het ware: „Jullie hebben de situatie van overspel dan wel ondergebracht bij de scheidbrief van Mozes, maar Ik zeg jullie: De situatie van overspel die jullie hier ook toe rekenen, valt hier niet onder. Wie zijn vrouw verstoot en met een ander trouwt, die pleegt overspel.”

Jezus radicaliseert dus twee keer: 1. Hij haalt overspel uit de scheidbrief en wijst terug naar Mozes’ bedoeling met de scheidbrief. 2. Hij schaft als de meerdere Mozes de scheidbrief, die een huwelijk na een echtscheiding mogelijk maakte, af. Of beter: Hij vervult die scheidbrief door Gods bedoeling met het huwelijk weer centraal te zetten: „Mozes heeft (…) maar Ik (…)” Immers, bij Zijn komende Koninkrijk past geen scheiding.

Algemene regel

Kunnen we nu op grond van dit gedeelte een algemene regel formuleren met betrekking tot echtscheiding? Ik denk het niet. Een belangrijk gegeven is dat er mannen bij Jezus komen om Hem te verzoeken. Voor Hem staat geen vrouw in nood vanwege een ongelukkig huwelijk, maar staan mannen die het huwelijk willen ondergraven. Het zijn farizeeën die denken: „Omdat de scheidbrief bestaat mogen we scheiden en hoeven we niet voor ons huwelijk te vechten.” De ene vrouw door de achterdeur eruit, de andere er door de voordeur in.

Maar zo is de scheidbrief niet bedoeld. Dat is ook Gods doel met het huwelijk niet, zo laat Jezus zien in vers 5 en 6. De scheidbrief is een noodzakelijk kwaad vanwege de hardheid van het hart. Jezus gebruikt zelfs het woord ”uw”; het gaat niet om harten in het algemeen, maar om de harten van de vragenstellers in het bijzonder.

Er volgt nog iets uit deze redenering. Als alle redenen om te scheiden –dus ook overspel– door Jezus worden afgewezen maar echtscheiding toch voorkomt (want de scheidbrief bestaat), dan kunnen tal van andere oorzaken voor ons zondige mensen óók reden zijn om toch te scheiden. Ik bedoel dit: er is veel meer hardheid van hart dan alleen overspel: regelmatig vreemdgaan, mishandeling van je kinderen, ongeremd egoïsme, het kleineren van je partner et cetera.

Vaak zijn het vrouwen die lijden aan hun huwelijk. Ze gaan met Gods hulp dapper door, maar offeren zo zichzelf wel op. Het niet mogen scheiden kan voor mannen immers een vrijbrief zijn om door te gaan met hun zonden. Dat kan Gods bedoeling niet zijn.

Om deze redenen veronderstel ik dat Mattheüs 19:3-12 niet zozeer gericht is tégen echtscheiding (want de scheidbrief bestaat), maar een pleidooi is vóór het huwelijk. De scheidbrief blijft bestaan voor wie moegevochten zijn in hun huwelijk. Voor hen die moedeloos vaststellen dat het echt niet meer gaat.

Het huwelijk is uiterst kostbaar. Wees er zuinig op. Maar tegelijkertijd ook uiterst kwetsbaar. Wij leven nog niet in het Koninkrijk van God. De zonde is nog volop realiteit. En daarom zijn er gebroken huwelijken.

De auteur werkte tot voor kort als zendingspredikant voor de GZB in Indonesië. In februari wordt hij bevestigd als predikant van de hervormde gemeente te Den Ham.