Vier kerkelijke bouwwerken uit zijn jeugd liet Limburger Frank Strolenberg van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed donderdag zien: de kerk waar zijn ouders waren getrouwd, het godshuis waar hij het vormsel ontving, het bedehuis waar hij voor de eerste keer ter communie ging en het klooster waar hij de lagere school bezocht. Wat ervan overbleef, toonde hij ook: sloopmachines bij twee van de kerken, één nauwelijks bezocht kerkgebouw en de kloosterschool die een zorgcentrum is geworden.

De sloop en ombouw van kerken is een tekenend voorbeeld van de teloorgang van religieuze gebouwen. Negentien instanties tekenden donderdag in de historische St. Aegtenkapel in Amersfoort de Agenda Toekomst Religieus Erfgoed. Om verder verlies van belangrijke cultuurhistorische „parels” te voorkomen.

Eindjes aan elkaar

Dat er wat moet gebeuren tegen de teloorgang, staat voor alle deelnemende partijen als een paal boven water. Veel kerkbesturen en -beheerders hebben moeite om de eindjes aan elkaar te knopen. Vermindering van het aantal leden –door secularisatie en vergrijzing–, minder kerkbezoek, lagere kerkelijke bijdragen, ze vormen maar een aantal oorzaken van de lagere inkomsten van kerken. Dit terwijl de lasten gelijk blijven of toenemen, zeker als het (historische) gebouw een monument wordt.

Voor kerkgebouwen is het moeilijk een gooi te doen naar de verwachte afname. Bisschop Eijk voorspelde in 2010 dat de Nederlandse kerken binnen tien jaar 1000 kerkgebouwen zouden moeten afstoten, waarvan 400 rooms-katholieke. Donderdag werden ook aantallen van 1500 of 2000 genoemd. Voorzitter Peter de Lange van de Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer in de PKN (VKB) zei te verwachten dat de protestantse kerken de komende tien jaar maximaal honderd kerkgebouwen moeten afstoten.

Als gevolg van het sluiten van kerken zullen ook duizenden voorwerpen uit kerkelijke inventarissen op drift raken, waarschuwde directeur Marieke van Schijndel van het Museum Catharijne Convent in Utrecht.

Bij kloosters is de kaalslag beter te voorspellen. Vanwege het geringe aantal toetredingen tot orden, verdwijnen binnen vijf jaar 115 van de huidige 130 kloosters, aldus Mirjam Blott, projectleider van de agenda. Tot de negentien organisaties die zich vastlegden om zich daarvoor in te zetten, behoren onder meer landelijke instellingen, zoals de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, cultuurhistorische stichtingen, fondsen, kerken en niet-religieuze organisaties.

Deze samenballing van krachten moet de agenda op zeven punten nastreven. Een ervan is de beoordeling welke kerken en kloosters belangrijk zijn om behouden te blijven vanuit cultuurhistorisch perspectief. Religieus gebruik blijft het hoofddoel, zo was donderdag de boodschap. Maar als dat niet lukt, zijn andere manieren van exploitatie nodig, zoals het verhuren van een klooster als conferentielocatie. Of andere wijzen van financiering, zoals crowd funding (particulieren die ergens geld in steken), of het uitbesteden van de energievoorziening.

Er moeten minder overheidsregels komen, zodat kerken en kloosters niet worden gehinderd door de traagheid van de bureaucratie. Ook zijn tussentijdse oplossingen nodig, voordat religieuze gebouwen een definitieve herbestemming krijgen. Jongeren willen daar ook invloed op. Daardoor werd in Arnhem een godshuis omgebouwd tot ”skatekerk”.

Een belangrijke doestelling is ook dat kerken en kloosters zo veel mogelijk toegankelijk voor iedereen worden, zo bleek tijdens een workshop. „Nederland heeft een verborgen schat. Het religieus erfgoed vormt het grootste museum van Nederland. Dáár hadden we Obama mee naartoe moeten nemen.” Ook werden diverse oplossingen bedacht om het gebrek aan mankracht voor openstelling op te lossen: van een sms’je naar de koster tot muziek die automatisch klinkt als iemand de kerk bezoekt.

Directeur Pieter Siebinga van het Nationaal Restauratie Fonds waarschuwde donderdag dat de agenda niet mag verzanden. „De grootste opdracht is dat de agenda echt wat wordt en niet voor één jaar bestaat.”

www.toekomstreligieuserfgoed.nl