Hermann Friedrich Kohlbrugge, deze week 150 jaar geleden overleden, leek aanvankelijk een theoloog die in het kleine wereldje van Elberfeld opgesloten was geraakt en na zijn overlijden alleen nog in kleine vriendenkringen voortleefde. Maar zijn preken en verhandelingen werden op grote schaal verbreid, in het Duits en in het Nederlands.

In de tweede helft van zijn leven heeft Kohlbrugge (1803-1875) binnen en buiten zijn eigen gemeente een grote invloed uitgeoefend en het denken en preken van vele dominees uitdrukkelijk gestempeld. Zij waren zelfs de overtuiging toegedaan dat zich in de prediking van Kohlbrugge een nieuwe, nadere Reformatie had voltrokken, waarbij de Reformatie van de zestiende eeuw op enkele essentiële punten was gecorrigeerd. Hoe het zat met het beeld Gods, dat had Kohlbrugge toch nog net wat beter gezien dan Luther en Calvijn. Zijn spreken over ”het vlees”, over de toerekening van Gods gerechtigheid en natuurlijk vooral zijn ontdekking van het geheim van de heiliging waren nog net wat radicaler, en vooral: Bijbelser, geweest.

Door die invloed raakte Kohlbrugge niet opgeborgen in een besloten wereld – naar Oepke Noordmans een eeuw geleden nog vreesde. Kohlbrugge was volgens hem een „oecumenische geest, belezen in kerkvaders en reformatoren. Z’n hart ging uit naar de landskerken, al moest hij z’n invloed uitoefenen vanuit een vrije gemeente. En deze invloed is meer dan bij enig ander theoloog uit het Réveil, Europees geweest.”

Die invloed die postuum van Kohlbrugge is uitgegaan, dankt hij niet in de laatste plaats aan het positieve oordeel dat Karl Barth over hem uitsprak. Diens beschrijving van de protestantse theologie in de negentiende eeuw (1947) bevat een uitvoerig hoofdstuk over Kohlbrugge. In zijn eigen tijd was Kohlbrugge, aldus Barth, een ergernis. Tegenover de christelijke ervaring van het eigen ik en de geschiedenis stelde Kohlbrugge „de zonde en het slechts van genade levende geloof van de zondaar”. In dat opzicht is Kohlbrugge „werkelijk een leraar van de kerk” geweest.

Barth vond bij Kohlbrugge een „aanzet tot vernieuwing”, maar stelde tegelijkertijd vast dat het denken van Kohlbrugge toch „beperkt” was gebleven. Hij was volgens Barth een biblicist, huldigde een „mechanische inspiratieleer” waarmee hij de Bijbel geweld aandeed. En doordat de genade bij Kohlbrugge de natuur verslindt en de natuur als het ware doet verdwijnen, had hij niet de theologische hoogte van Johannes Calvijn bereikt, die de genade van de heiliging niet in de genade van de rechtvaardiging, de gehoorzaamheid niet in het geloof liet opgaan.

Bij Kohlbrugge is de hond het dankbaarste schepsel omdat hij ootmoedig naar zijn baasje kruipt, bij Calvijn is de hond ook het dier dat daarna de commando’s van zijn baasje gehoorzaamt, door op te springen, te blaffen en te bijten – een metafoor voor de opdracht van de kerk, volgens Barth, om op deze aarde de eer van God te verkondigen.

Kohlbrugge nam niet alleen de „werkheiligheid” en de „leerheiligheid” op de hak, maar ook de „gevoelsheiligheid”.

Bij Bonhoeffer was de waardering voor Kohlbrugge nog groter – te groot zelfs, volgens Barth. Bonhoeffer bezat vele boeken van Kohlbrugge en in zijn seminarie in Finkenwalde werden zij veelvuldig geraadpleegd. Kohlbrugge was al langer een goede bekende van Bonhoeffer. In de proeve van theologisch kunnen waarmee hij zich in 1930 in Berlijn habiliteerde (”Akt und Sein”) verwees hij naar diepzinnige uitspraken uit Kohlbrugges commentaar op Romeinen 7. Zij hielpen Bonhoeffer bij zijn zoektocht naar een manier van denken die de theologie uit alle negentiende-eeuwse denkvormen zou bevrijden. Hij prees Kohlbrugges „grote helderheid” en „ongewone diepzinnigheid” en citeerde uitspraken van hem op essentiële plaatsen in zijn betoog.

Behalve deze belangstelling en waardering voor Kohlbrugge in de kring van de dialectische theologie, was er ook in de kring van de ethische theologie grote sympathie voor Kohlbrugge. Noordmans ging daarin voorop en publiceerde twee meesterlijke studies over Kohlbrugge. Kohlbrugge had in zijn „geweldige theologie” niet alleen de „werkheiligheid” en de „leerheiligheid” op de hak genomen, maar ook de „gevoelsheiligheid”. Onze goede werken leggen, in het denken van vele gereformeerden, in ons weliswaar geen fundament waarop Gods genade aansluit, maar onze gevoelens, onze bevinding en gestalten bieden dan toch een grond waarop de genade kan gaan staan. Nee, zegt Noordmans in navolging van Kohlbrugge: het geestelijk centrum van de mens ligt niet in hem, maar buiten hem. „God is zijn centrum.”

Deze waardering vanuit ethische hoek voor Kohlbrugge vinden we ook terug bij ds. W.A. Hoek, een vriend van Noordmans, samensteller van het sympathieke boekje ”De onheilige heilige_”_(1964). Ook hij ervaarde iets van bevrijding in de omgang met Kohlbrugges theologie, al was hij ook, net als Barth, kritisch op Kohlbrugges Schriftvisie.

Alleen een woord van buitenaf kan ons redden, ons troosten en hoop bieden

Het eigenlijke geheim van Kohlbrugges theologie is, misschien wel, zijn typering van de menselijke ervaring. Ons hart is een doolhof, een wirwar van tegenstrijdigheden en verborgen diepten van ongeloof en zelfzucht. Alleen een woord van buitenaf kan ons redden, ons troosten en hoop bieden.

Deze bijna existentialistische noties maken hem zowel voor reformatorische gelovigen herkenbaar als voor gelovigen die meer door het moderne leven zijn aangeraakt en heengegaan. Overal waar het leven, en bovenal: het eigen hart, zo wordt bevonden, in zijn dubbelzinnigheid en onheelbaarheid, is er ruimte voor de troost van Kohlbrugges rijke Evangelieprediking.

De auteur is historicus en publicist, en doceert kerkgeschiedenis aan het Hersteld Hervormd Seminarium.