Met gezond verstand alleen komen we er niet
Wat is de waarde van het gezond verstand als basis voor het menselijk leven en samenleven? De afgelopen weken was daar in het RD discussie over. Hoe verhoudt het spreken over ”common sense” of gezond verstand zich tot Gods openbaring? En hoe bepalen we of iets een uiting van gezond verstand is of niet?
Onmiskenbaar hebben mensen die buiten Gods openbaring leven over allerlei zaken toch min of meer dezelfde opvattingen als mensen voor wie de Bijbel gezaghebbend is. Dat hoeft ons niet te verbazen. Naast de bijzondere openbaring in de Bijbel is er ook Gods algemene openbaring, die tot alle mensen komt. In de Romeinenbrief spreekt Paulus over heidenen die de wet niet hebben, maar van nature de dingen doen die overeenkomstig de wet zijn (Romeinen 2:14).
Na de val is in de mens nog enig licht der natuur overgebleven
Zo vertoont de Codex van Hammurabi, een Babylonisch wetboek uit de18e eeuw voor Christus, opvallende overeenkomsten met de Tien Geboden. In de Brief aan Diognetus (2e eeuw na Christus) beklemtoont de schrijver dat christenen veel zaken gemeen hebben met andere mensen. Maar dat is niet het hele verhaal. In die brief wordt er ook op gewezen dat christenen in het dagelijks leven vaak andere keuzes maken en andere wegen gaan.
Menselijke natuur
Voor ons beeld van de werkelijkheid zijn beide gezichtspunten van belang. We moeten niet denken dat we in het alledaagse leven alleen op basis van gezond verstand (common sense) kunnen handelen en allerlei maatschappelijke en politieke vragen kunnen oplossen. Dat we de Bijbel daarbij dicht kunnen laten.
Calvijn stelt dat alle mensen wel een beeld hebben van een fatsoenlijke en ordelijke samenleving
Opvallend was daarom het recente pleidooi van Bart Jan Spruyt (RD 20-2) om je in de menselijke samenleving zonder meer door common sense te laten leiden. Dat omvat immers universele, algemeen gedeelde, aangeboren noties die volwassen mensen bijna intuïtief aanhangen. Daarin gelden heldere en vanzelfsprekende waarheden die met de menselijke natuur zijn gegeven. De Amerikaanse president Trump was ons daarin voorgegaan. Als dat inderdaad zo zou zijn, is dat alleen al een reden om aan de waarde van het gezond verstand te twijfelen. Maar dat terzijde.
Verduisterd verstand
Wat in dit betoog vooral ontbreekt, is het fundamentele Bijbelse gegeven dat de zonde in de wereld gekomen is. Sindsdien is ons verstand verduisterd en zijn we van nature geneigd God en onze naaste te haten (Heidelbergse Catechismus, vraag 5). De Dordtse Leerregels (hoofdstuk III en IV, par. 4) spreken erover dat „na de val in de mens enig licht der natuur nog overgebleven is”. Hij heeft nog enige kennis „van het onderscheid tussen hetgeen betamelijk en onbetamelijk is”. Dat alles is er dus nog wel, maar het is beperkt. Bovendien wordt erop gewezen dat de gevallen mens „ook in natuurlijke en burgerlijke zaken dit licht niet recht gebruikt”.
Rooms-katholieken hebben een tamelijk optimistisch mensbeeld, ook als het gaat om het kennen van de waarheid
Calvijn spreekt er wellicht wat positiever over als hij stelt dat geen mens verstoken is van het licht van de rede en alle mensen wel een beeld hebben van een fatsoenlijke en ordelijke samenleving. Ook al is de menselijke natuur van het ware goed beroofd, toch heeft de Heere haar nog vele goede zaken gelaten, aldus de reformator uit Genève.
Alles bij elkaar genomen kunnen we concluderen dat er bij de mens die het gezag van Gods Woord niet wil erkennen toch nog een zeker besef is van goed en kwaad. Gelukkig maar. Dat geeft aansluiting, waardoor er in het maatschappelijk leven en ook in de politiek allerlei vormen van samenwerking mogelijk zijn. Maar dat is bepaald niet over de hele linie zo. Niet zelden botst het frontaal, omdat in deze wereld het goede kwaad genoemd wordt en het kwade goed.
Katholieke traditie
Want als je het hebt over gezond verstand, wat reken je daar dan precies onder? Wie bepaalt de inhoud daarvan? Wat zijn hier de beslissende criteria? Uit het artikel van Spruyt kreeg je de indruk dat het voor vrijwel ieder volwassen mens vanzelfsprekend is wat daaronder valt en wat niet. Dat is met de menselijke natuur gegeven.
Die benadering sluit meer aan bij de rooms-katholieke traditie dan bij de gereformeerde. Rooms-katholieken nemen veelal hun uitgangspunt in de menselijke natuur. Zij hebben daarbij een tamelijk optimistisch mensbeeld, ook als het gaat om het kennen van de waarheid. De vroegere KVP-leider Romme stelde zo’n driekwart eeuw geleden dat het program van zijn partij door zijn innerlijke redelijkheid voor iedereen aanvaardbaar kon zijn.
Maar al zijn er antropologische constanten (mensen moeten eten en drinken, kleine kinderen en zieken moeten verzorgd worden enzovoorts), wat in de praktijk tot common sense gerekend wordt, is ook cultuurbepaald. In een min of meer christelijke maatschappij zal de invulling daarvan meer aansluiten bij de Bijbelse boodschap dan in een maatschappij die vreemd is aan het christendom of daarvan vervreemd is. Voor Trump en Wilders is gezond verstand vooral het onbeperkt nastreven van het eigenbelang, terwijl er vanuit de Bijbel alle reden is om dat gezichtspunt te relativeren.
Alleen binnen de normatieve kaders voor het menselijk samenleven die ons in de Bijbel geopenbaard zijn, kan een beroep gedaan worden op het gezond verstand. Alles wat met die kaders in strijd is, ook al wordt het als een zaak van gezond verstand gepresenteerd, is hooguit een product van ons verduisterd verstand.
De auteur is oud-hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad.
