Eén ding hebben Peumans en ik gemeen: we houden van mooie boekomslagen. Die mooie cover kan zelfs dé reden zijn om een boek te kopen. Peumans ontdekte op een reis naar India zo veel mooie omslagen in de winkels, hij kon de verleiding niet weerstaan en kwam thuis met „letterlijk een extra koffer vol boeken”. Via Instagram legde hij contact met een van die ontwerpers. En zo gebeurde het dat Ahlawat Gunjan uit New Delhi tekende voor het ontwerp van zijn boek over die zo Hollandse rivier de Maas.

De omslag toont een stadsbeeld van Luik uit circa 1570. Je ziet dat zowel de Maas als de stad een weg zoekt, en alle kanten uitwaaiert. Tot de negentiende eeuw verlegt de rivier regelmatig zijn loop. Daarna grijpt de mens steeds vaker en steviger in. Door de aanleg van dijken, dammen en kades wordt de rivier „in een stevig vastgesnoerd korset” gedwongen. De wal keert echter het schip: hoogwater en overstromingen in de laatste decennia dwingen tot actie. In Zuid-Nederland is een ambitieus project aan de gang met als doel het ecologisch herstel van de Maas. Wat gebeurt: hoge en verstevigde oevers worden weer onthard en verlaagd en de rivier krijgt opnieuw de ruimte. De mens moet –noodgedwongen, dat wel– een stap terug doen en het water zijn plek teruggeven.

Drie landen

De rivier de Maas strekt zich uit over een afstand van 1000 kilometer en stroomt door drie landen. Hij dient als transportweg, grens, recreatiegebied, riolering, koelwater-, irrigatie- en drinkwatervoorziening: ja waarvoor eigenlijk niet? Hoe ga je de veelzijdigheid van de rivier, het immense stroomgebied en zijn lange geschiedenis (die bij Peumans zelfs miljoenen jaren bestrijkt) in een boek vangen?

De auteur kiest voor een thematische aanpak: het ontstaan, flora, fauna, bewoners en schippers komen voorbij. Bij elke thema beweegt hij zich wat verder stroomafwaarts. Ondertussen bevraagt hij allerlei mensen, loopt hij langs, vaart hij over en springt hij in de Maas. Het komt de levendigheid van het boek ten goede.

Peumans begint zijn boek bij de bronnen van de Maas, die zich in Noord-Frankrijk bevinden. Hoewel er door de overheid wat geld tegenaan is gegooid om de plek te markeren, vinden veel mensen het bezoek aan de oorsprong wat teleurstellend. Zo niet Peumans: „Mij gaf het zien van de bron juist vleugels. Het water voelde fris en zacht, vol van belofte en hoop.”

In hoofdstuk 4 gaat het over de rivierinfrastructuur, dat zijn de bruggen, havens en molens. Een volgend hoofdstuk gaat over alles wat groeit en bloeit aan de oevers van de Maas. Je leest over een beroemd zestiende-eeuws Cruydeboeck en de werking van valeriaan. Heel interessant, alleen het verband met de Maas is, zoals vaker in het boek, wat schimmig. Een ander hoofdstuk handelt over de rivier als inspiratiebron voor kunstenaars. Het vroeg ongetwijfeld de nodige flexibiliteit van de auteur om over zulke uiteenlopende thema’s te schrijven. Hij moet zo’n beetje van alle markten thuis zijn. Tegelijk vraagt dat flexibiliteit van de lezer. Het werkt waarschijnlijk het best om het boek tussen de hoofdstukken door even weg te leggen en ze als afzonderlijke reportages te lezen.

Heilig

In het hoofdstuk ”Heilig” komt de antropoloog in Peumans boven. Hij gaat onder andere op zoek naar „restanten van prehistorische grafrituelen” en „de religieuze opvattingen van Maasschippers”. Niet alleen tussen de verschillende hoofdstukken, maar ook binnen een hoofdstuk schiet het soms alle kanten uit: van een zwarte Madonna in Venlo naar een eigentijds midwinterritueel door de lokale druïdeafdeling.

Aan het eind van het boek zijn we in de Biesbosch, een „uniek zoetwaterdeltagebied”, aanbeland. Hier vloeien twee majestueuze Europese rivieren samen via het Hollands Diep naar de Noordzee. Vóór de zeemonding doet de Maas „bij wijze van afscheid nog een laatste genereuze geste aan al wat leeft in de delta”. Hoewel autosnelwegen en industrie niet ver weg zijn, vinden veel zeldzame planten en dieren hier een uitstekend leefklimaat.

Peumans schrijft met een genegenheid die aanstekelijk werkt over ‘zijn’ rivier en over de onschatbare waarde voor de mensheid

Ingenieus ecosysteem

Al met al geeft het boek een goede indruk van allerlei uiteenlopende aspecten van de Maas. De auteur schrijft met een genegenheid die aanstekelijk werkt over ‘zijn’ rivier en over de onschatbare waarde voor de mensheid. Met veel getallen en feiten toont hij aan dat we ons terecht grote zorgen moeten maken over de conditie van de rivieren wereldwijd. Hiermee houdt hij ons een spiegel voor: zijn we niet altijd veel drukker met bebouwen geweest, om onze welvaart te vergroten, dan met het bewaren van de aarde?

„Doorsneden met rivier en meren”, deze regel uit Psalm 24 kwam regelmatig in mijn gedachten als ik het boek zag liggen. Hoe ontzettend mooi heeft God de aarde geschapen. Als je bijvoorbeeld leest hoe ingenieus een ecosysteem in en rond het water werkt, begrijp je de uitroep in een andere psalm: „Heere, onze Heere, hoe heerlijk is Uw naam op de ganse aarde.” Helaas klinkt dat nergens door in het boek.

De Maas. Het verhaal van een rivier, Wim Peumans; uitg. Manteau; 352 blz.; € 34,99