Een jong echtpaar stapt de praktijk van psychologe Noémi Orvos-Tóth binnen. Hun huwelijk verloopt niet bepaald vlekkeloos, vertelt de vrouw. Telkens wanneer er spanningen ontstaan, trekt haar man zich terug om in zijn eentje te gaan vissen. Een goed gesprek is er niet bij; bij elk opdoemend probleem isoleert hij zich simpelweg van de buitenwereld. Ze is de wanhoop nabij. Waarom dóét hij dat toch?

In haar boek ”Je bent niet je familie_”_ (2024) beschrijft Orvos-Tóth voorvallen zoals deze om te illustreren hoe trauma's, geheimen en verborgen verwachtingen generatie na generatie kunnen ontwrichten. De Hongaarse psychologe is gespecialiseerd in intergenerationeel trauma: psychisch lijden dat binnen een familie door de jaren heen wordt doorgegeven. In haar praktijk zag ze talloze mensen voorbijkomen die leden onder de last van een verleden waar ze soms zelfs geen weet van hadden. Hun problemen –slapeloosheid, depressieve klachten, paniekaanvallen– leken vaak vanuit het niets te zijn ontstaan. Wanneer ze echter dieper in hun eigen geschiedenis doken, bleek een aanzienlijk deel van hun klachten in verband te staan met ervaringen uit het verleden. Ze hadden bijvoorbeeld als peuter langere tijd zonder ouders in het ziekenhuis doorgebracht, werden thuis geslagen of hadden op jonge leeftijd een broertje of zusje verloren.

In veel gevallen was er bovendien sprake van een patroon: een vrouw die als kind regelmatig te horen kreeg dat ze „een ongelukje” was geweest, zocht haar leven lang zo wanhopig naar liefde en goedkeuring dat ze haar eigen man en haar dochter uit angst om afwijzing op afstand hield; een man die na zijn geboorte door zijn moeder werd afgestaan, ontdekte dat zij op haar beurt óók een ongewenst kind was geweest.

Onbewuste ervaringen

Veel mensen, schrijft Orvos-Tóth, zien er het nut niet van in om in het verleden te gaan wroeten. Immers: „Je kunt er toch niets meer aan veranderen.” Maar daarmee hebben ze het mis. Kennis van het verleden is juist van groot belang om schijnbaar onverklaarbare klachten op te helderen én de keten van het trauma te verbreken, betoogt de psychologe. Veel van wat we vroeger hebben meegemaakt, kunnen we ons namelijk helemaal niet herinneren – omdat we het hebben verdrongen of omdat we ons er simpelweg nog niet bewust van waren. Zo wordt een ongeboren baby al in de baarmoeder beïnvloed door de geluks- en stresshormonen van zijn moeder.

Het gezin waarin je opgroeit, de verwachtingen van je ouders en de manier waarop zij in het leven staan, vormen je vanaf het prilste begin. Sommige kinderen krijgen al van jongs af aan een bepaalde rol in de schoenen geschoven. Ze zijn bijvoorbeeld voorbestemd om een gat in het gezin op te vullen waar een ouder broertje of zusje is weggevallen. Andere ouders zien hun kinderen als een kans om hun eigen onvervulde dromen waar te maken, zoals het behalen van een universitaire graad of het najagen van een gevierde muzikale carrière.

„Sommige ouders zien hun kinderen als een kans om hun eigen onvervulde dromen waar te maken” - Noémi Orvos-Tóth, psychologe

Ook traumatische gebeurtenissen zoals fysieke mishandeling of de emotionele afwijzing van een ouder vormen het kind „als warme handen die hen kneden als klei”, zoals Orvos-Tóth schrijft.

Al deze (onuitgesproken) verwachtingen en ervaringen kunnen zwaar op een kind drukken zonder dat het zich daar bewust van is. Zo bleek dat de man die bij iedere pietluttigheid met zijn vishengel naar het water vluchtte, als baby zo veel huilde dat hij urenlang in zijn kinderwagen in de tuin werd gezet. Als kind had hij onbewust geleerd voor zijn spanningen weg te lopen; nu dreigde hij ditzelfde patroon in zijn volwassen leven voort te zetten.

Genetisch trauma

De invloed van de ene generatie op de andere kan zelfs nóg verder reiken. Soms lijden mensen onder ervaringen die ze zelf helemaal niet meegemaakt hebben. In haar boek beschrijft Orvos-Tóth een jongen die last heeft van hevige podiumangst, maar geen idee heeft waar dat sombere, drukkende gevoel –alsof hij voor een vuurpeloton wordt gezet– vandaan komt. „Als onze symptomen zo’n grote rol in ons leven spelen en we geen enkel benul hebben van de onderliggende reden”, schrijft Orvos-Tóth, „dan is het de moeite waard om op een dieper niveau te gaan werken.”

Uiteindelijk kwam zo een opmerkelijk feit aan het licht: de oma van de jongen bleek als een van de weinigen in haar familie de Holocaust te hebben overleefd. Over wat er precies gebeurd was, werd nooit gesproken, maar door de generaties heen bleef onbewust de boodschap voortleven: de wereld is een gevaarlijke plek waarin je niemand kunt vertrouwen.

„Wordt een oom die na een verkeersongeluk in de gevangenis belandt hardnekkig doodgezwegen, dan voel je onwillekeurig: als ik een fout maak, is dat onvergeeflijk” - Noémi Orvos-Tóth, psychologe

De verhalen die binnen ons gezin worden verteld of verzwegen, vormen onze ideeën over hoe het leven in elkaar zit. Wordt een oom die na een verkeersongeluk in de gevangenis belandde hardnekkig doodgezwegen, dan voel je onwillekeurig: als ik een fout maak, is dat onvergeeflijk. De kans is groot dat je deze boodschap ongewild vervolgens ook aan je eigen kinderen doorgeeft.

Het kan zelfs zo zijn dat een trauma letterlijk in je genen zit. Omgevingsfactoren zoals stress, honger of andere ontberingen kunnen ervoor zorgen dat bepaalde genen worden in- of uitgeschakeld om ons te helpen overleven in zware omstandigheden. Groeiden je grootouders op tijdens een hongersnood of werden ze als kind regelmatig mishandeld, dan bestaat de kans dat ze deze zogenaamde epigenetische informatie doorgeven aan hun nakomelingen, zodat ook zij beter bestand zijn tegen soortgelijke bedreigingen.

Dit beschermingsmechanisme is echter niet alleen maar nuttig, legt Orvos-Tóth uit. „Als het gevaar al lang is geweken, dan werkt deze overgeërfde aanpasbaarheid juist in ons nadeel. Mensen die continu het gevoel hebben in oorlogsgebied te leven (…) ook al leven ze in een vreedzame, kalme periode, zijn eerder vatbaar voor het ontwikkelen van verschillende stressgerelateerde ziekten.”

„Hoe zet je je over zo’n geërfd trauma heen? Hoe doorbreek je de keten van angst, zwijgen of verdriet? Door in het verleden te duiken” - Noémi Orvos-Tóth, psychologe

De keten doorbreken

Hoe zet je je over zo’n geërfd trauma heen? Hoe doorbreek je de keten van angst, zwijgen of verdriet? Door in het verleden te duiken, zegt Orvos-Tóth. „We kunnen ons lot alleen volledig doorgronden door onze familiegeschiedenis en onze transgenerationele erfenis te leren kennen; daarmee nemen we het heft van ons leven in eigen handen en houden we er controle over.”

Om de lezer daarbij te helpen, noemt de psychologe aan het eind van ieder hoofdstuk telkens een aantal vragen. In welke omstandigheden ben je ter wereld gekomen? Hoe werd keuzevrijheid in het gezin aangemoedigd? In hoeverre kon je thuis vrijuit praten en vragen stellen? Ook geeft ze de tip om een genogram te maken: een familiestamboom waarin niet alleen jaartallen staan, maar ook belangrijke gebeurtenissen en de kwaliteit van onderlinge relaties worden uitgetekend. „Met behulp van deze betekenisvolle verhalen kunnen we zien op welke wijze de ervaring of een trauma van zelfs een ver familielid ons eigen lot heeft bepaald.”

Het boek eindigt dus met een positieve noot. Toch kun je als lezer al bladerend zomaar terneergeslagen raken. Door de opsomming van alle mogelijke traumavormen lijkt het wel alsof de kans dat je kroost tot gezonde, gelukkige volwassenen opgroeit maar minimaal is. Wie is als ouder tenslotte géén kind van zijn eigen opvoeding?

Toch is er ook rondom intergenerationeel trauma licht en uitzicht. Niet alleen omdat oude patronen doorbroken kunnen worden met behulp van gesprekken, therapie, geduld en mededogen, maar ook omdat het daar niet ophoudt. We zijn méér dan een optelsom van leed dat zich door de eeuwen heen heeft opgestapeld. Dat er in jouw stamboom gebroken takken zitten, wil niet zeggen dat jij voor het leven bent getekend.

Daarvoor hoeven we maar in het geslachtsregister van Jezus te kijken, waar dwars door misbruik, verleiding en verkrachting het Licht begon te schijnen. Uit de gebrokenheid van Tamar, Rachab en Bathseba kwam eindelijk de Medicijnmeester ter wereld. Dat inzicht geeft lucht – juist voor mensen die weten dat ze niet altijd de volmaakte ouders (konden) zijn.