Balling Comenius ijverde voor religieuze tolerantie
Soms blijven uitspraken hangen. Dat overkwam mij met een behartigenswaardige tip van de begaafde en zwaar beproefde Tsjechische theoloog en pedagoog Jan Amos Komensky ofwel Comenius. „Sluit zodra je ’s morgens wakker wordt”, schrijft hij, „de deur van je hart, zodat niet de dingen van deze wereld je bezighouden voordat je aan de Heere denkt.” Ik las het in het enige literaire werk dat hij naliet: ”Het labyrint der wereld”, een allegorie, enigszins vergelijkbaar met Bunyans ”Christenreis” en Erasmus’ ”Lof der zotheid”. Het is een klassieker uit de Tsjechische literatuur.
Comenius, volgeling van de tot de brandstapel veroordeelde Boheemse kerkhervormer Hus, was een groot deel van zijn leven balling. Met de bezetting van zijn land door de fanatiek roomse Habsburgers, in 1620, zette ook de door de Jezuïeten geleide contrareformatie en inquisitie in. De Vrede van Münster in 1648 bracht geen soelaas maar pakte juist catastrofaal uit voor Bohemen. Het koninkrijk werd toebedeeld aan de Habsburgers. De Tsjechen voelden zich verraden door hun protestantse broeders.
Tijdens zijn vele omzwervingen verloor Comenius zijn vrouw en kinderen en zijn omvangrijke bibliotheek. Niettemin bemoedigde hij medegelovigen in de verdrukking door zijn geschriften, waarin hij hen aanspoorde hun geschokte vertrouwen op Christus te stellen. Ook zelfverrijking van steden en landen ten koste van medemensen in Afrika en Azië stelde hij onder kritiek.
Comenius woonde veertien jaar in Amsterdam, tot zijn dood in 1670. De Republiek was een toevluchtsoord voor duizenden geloofsvervolgden. Hij werd begraven in de Waalse Kerk in Naarden, nu onderdeel van het Comeniusmuseum. Kort daarvoor schreef hij: „Heel mijn leven was een pelgrimage, maar nu zie ik het hemels vaderland waarheen mijn Christus mij leidt.”
Blijvende bekendheid verwierf hij door zijn baanbrekende pedagogische en didactische inzichten en methoden. In een door godsdienstoorlogen verscheurd werelddeel ijverde hij voor religieuze tolerantie. „De eenheid van Europa kan alleen bestaan als christelijke eenheid, in de onderwerping aan Gods wet.” Veel verwachting van Rome had hij niet; dat was voor hem een antichristelijk bolwerk. Positiever dacht hij over Joden en moslims, van wie hij bekering tot het christendom verwachtte. Zijn betrokkenheid bij de vertaling van de Bijbel in het Turks is veelzeggend. „Neem meer tijd voor het bestuderen van Gods Woord dan voor welk ander menselijk boek ook.” Comenius grossiert in waardevolle en tijdoverstijgende adviezen.
