Rond haar persoon en haar werk vinden felle confrontaties plaats, die zeker na de bloedige inval van Hamas in Zuid-Israël van 7 oktober 2023 weer oplaaiden. Door sommige antizionistische activisten wordt de Amerikaans-Duits-Joodse filosofe verheven tot boegbeeld. Maar wie was Arendt nu eigenlijk en wat bewoog haar? Een nieuwe biografie van Thomas Meyer, de bezorger van de kritische editie van al Arendts werken in het Duits, moet daar nieuw licht op werpen.

En dat doet het. Juist op het punt van Arendts verhouding tot het Jodendom en het zionisme weet Meyer veel nieuw materiaal uit de archieven op te diepen. Hoewel Meyer nergens expliciet de degens kruist met andere Arendt-kenners, kan zijn biografie gelezen worden als een correctie op de tendens om Arendt vooral als een universalistische denker te positioneren, ten koste van haar Joodse identiteit. Meyer laat juist zien hoe diep haar Joodse identiteit zat en hoe zij dat juist ook in de praktijk toonde. Wie louter naar Arendt als de filosofe kijkt en niet naar hoe zij handelde, slaat al gauw de plank mis.

Zionisme

Hannah Arendt, de filosofe die zichzelf liever politiek wetenschapper noemde, was een dochter van het Oost-Pruisische Königsberg, de stad van Immanuel Kant. Ze groeide op in een van de notabele Joodse families van deze meest oostelijke Duitse stad. Het Jodendom speelde slechts een geringe rol in haar opvoeding, toch was een flink deel van de vriendenkring van de familie Joods. Zelf gaf ze later aan dat hoewel ze geboren en getogen was in Duitsland en de Duitse nationaliteit bezat, ze zich nooit deel van het Duitse volk had gevoeld. Ze wist dat ze Joods was – dat was voor haar een zaak van etnisch-nationale zelfidentificatie. Met die Joods-nationale zelfdefinitie deelde ze een van de basisovertuigingen van het zionisme.

Die kwam ook tot uitdrukking in haar opstelling tijdens de jaren 1930. Tijdens haar studies filosofie, Grieks en protestantse theologie bij Martin Heidegger, Karl Jaspers en Rudolf Bultmann kon het lijken of ze vooral in universele thema’s geïnteresseerd was. Ze promoveerde op het liefdesbegrip bij de kerkvader Augustinus. Maar met de opkomst van het nazisme ging ze zich steeds explicieter met ‘het Joodse probleem’ bezighouden. Ze concludeerde al snel dat de strategie van de assimilatie, het opgeven van de Joodse identiteit om maar geaccepteerd te worden in de Duitse samenleving, faliekant mislukt was. Als je als Jood aangevallen wordt, moet je je als Jood verdedigen, had ze van haar moeder geleerd. Het hielp niet om je achter je Franse, Duitse of Engelse nationaliteit te verschuilen, dat zou je uiteindelijk niet beschermen.

Joodse kinderen

Die uitgesproken Joodse nationale identiteit leidde na haar vlucht uit nazi-Duitsland naar Frankrijk tot haar inzet voor de zionistische beweging. Meyer laat goed zien hoe diep haar betrokkenheid was bij de Jeugdalijah, de organisatie die Duitse en Oost-Europese Joodse kinderen naar Palestina bracht en hun daar een nieuwe toekomst verschafte. In deze Parijse periode lag voor haar de prioriteit bij het redden van haar volk en daarom schoof ze haar filosofische en historisch-sociologische projecten tijdelijk aan de kant.

Pas na haar vlucht naar de Verenigde Staten, in 1941, zette ze haar filosofische bezinning voort. Maar ook dan voortdurend naast een leven in de praktijk, en wel de Joodse praktijk. Ze schreef voor het Duitstalige Joodse tijdschrift Aufbau, was actief in Joodse intellectuele kringen, werkte voor de Joodse uitgever Schocken en zette zich in voor de Joodse culturele wederopbouw in naoorlogs Europa. Meyer laat hierdoor zien hoe Arendt zich voor de Joodse zaak bleef inzetten – en ook hoe zionisme en Israël daar een rol in hadden.

In Amerika ontpopte zij zich tot een duidelijke voorstander van een specifiek soort zionisme dat met name onder Duits-Joodse intellectuelen populair was: een binationale staat in Palestina voor Joden en Arabieren, waarin beide volkeren in vrede naast elkaar konden leven én hun eigen nationale cultuur opbouwen. Vanuit die insteek stond ze kritisch tegenover hoe de staat Israël zich ontwikkelde, zonder echter haar basale solidariteit daarmee op te geven. Meyer stelt dat ze rond de Arabisch-Israëlische oorlogen, zoals die van 1947-1949 en 1967, solidair was met de Joodse staat.

Gaten

Terwijl Meyer overtuigend laat zien hoe Arendts filosofische werk –van het grootse ”The Origins of Totalitarianism” tot haar biografie over Rachel Varnhagen en ”Eichmann in Jerusalem”– nauw verbonden is met haar levensweg en praktijk, laat de biografie op veel andere punten verstek gaan. Er vallen merkwaardige gaten in Arendts levensbeschrijving, de liefdesaffaire met Heidegger wordt slechts en passant even genoemd, Arendts aanwezigheid bij het Eichmannpoces wordt nauwelijks beschreven. Eigenlijk is dit een biografie voor gevorderde Arendt-kenners, die al vertrouwd zijn met haar denken en met de bestaande biografieën, met name die van Elisabeth Young-Bruehl. De claim dat dit dé __ biografie is, maakt Meyer daarmee niet waar. Het is vooral een correctie en aanvulling op de bestaande Arendt-biografieën.

Dat dit een boek voor gevorderde Arendt-kenners is, blijkt ook wel uit het taalregister. Nu is de vertaler op veel punten wel erg dicht bij het Duitse origineel gebleven, maar sowieso is het een klassiek erudiet Duits boek met veel lange en complexe zinnen. Dat laat onverlet dat dit boek veel moois heeft te bieden. Meyer laat zien dat Arendt vaak niet de systematische denker is die van haar gemaakt wordt: ze probeerde dingen uit, stelde haar mening bij, had soms ook domweg slechte momenten.

Mediapersoonlijkheid

Een van de aardigste hoofdstukken gaat over hoe Arendt uitgroeide tot een mediapersoonlijkheid. Zij wist hoe media werkten, schreef zelf ook veel en het lukte haar om de overstap naar radio en tv succesvol te maken. Het beroemde interview op de Duitse televisie met Günter Gaus uit 1964 wordt door Meyer terecht als een doorbraak beschouwd voor Arendt als publieke intellectueel – wat zij tot op de dag van vandaag is.

Hannah Arendt. De biografie, Thomas Meyer; uitg. Atlas Contact; 400 blz.; € 39,99