”Overbodige mensen. Een beschouwing over Hannah Arendt en het kwaad”
Auteur: dr. Kees van Hattem
Uitgeverij: Boekencentrum, Zoetermeer, 2003
ISBN 90 239 1178 4
Pagina’s: 184
Prijs: € 23,-;

Titel: ”Boreling en beginner. Nataliteit bij Hannah Arendt”
Auteur: dr. Marijke van Hoeven, uitg. Boekencentrum, Zoetermeer, 2003, ISBN 90 239 1367 1
Pagina’s: 392
Prijs: € 29,90.

Treinen vol Joden, inclusief kinderen en ouden van dagen, op weg naar een doodlopend spoor in Polen. Die indruk bleef Kees van Hattem decennialang bij nadat hij als kind Joden op transport zag gaan bij het station Amsterdam-Muiderpoort. Toen hij kennisnam van het werk van Hannah Arendt zag hij daarin een stimulans om de achterliggende oorzaken te doorgronden. Hij wijdde er een proefschrift aan onder de titel ”Overbodige mensen. Een beschouwing over Hannah Arendt en het kwaad”.

Hannah Arendt (1906-1975) heeft zich intensief met het kwaad beziggehouden. Arendt, geboren uit Joodse ouders in Duitsland, studeerde filosofie bij Heidegger en theologie bij Bultmann. In de jaren dertig raakte zij politiek actief en verschafte ze in Berlijn onderdak aan communisten. Deze daad moest zij bekopen met een vlucht naar Parijs. Het toenemende antisemitisme in die tijd dreef haar in de richting van het zionisme. Arendt hield zich vooral op in Duitse links-intellectuele kringen. In 1940 week ze uit naar Amerika.

Arendt is met name bezig geweest met de thema’s van het totalitarisme en de shoah. Deze thema’s weerspiegelden de problematiek van die tijd. In 1961 woonde zij als verslaggever van The New Yorker het proces tegen oorlogsmisdadiger Eichmann bij. Het kwaad van Eichmann schreef zij grotendeels toe aan diens onvermogen om na te denken. In Eichmann manifesteerde zich de ”banaliteit” van het kwaad. Zij zag in Eichmann geen satanisch monster, maar een saaie, alledaagse, oppervlakkige man, kortom, een banale man. Eichmanns gedachteloosheid resulteerde in het blindelings opvolgen van de bevelen en vervolgens in de miljoenen slachtoffers, waarvoor hij haast administratief verantwoordelijk was.

Het proefschrift van Van Hattem gaat vooral in op de aard van het totalitarisme, de rol van de massa (het nazisme is volgens Arendt voortgekomen uit de massa en daaruit is de figuur van Hitler ontstaan) en het proces van Eichmann.

Een andere dissertatie over Arendt verscheen nagenoeg tegelijkertijd. Het gaat over het begrip ”nataliteit” bij Arendt. De schrijfster Marijke Verhoeven zet uiteen dat in het denken van Arendt niet alleen dood en sterfelijkheid een rol spelen als kenmerk van het menselijk bestaan, maar ook geboorte en ”geboortelijkheid”. De mens is niet alleen sterfelijk maar ook beginner, een uniek individu dat samen met anderen opnieuw gestalte kan geven aan de toekomst.

Volgens Verhoeven is er sinds de jaren negentig een explosieve belangstelling voor Arendt. In een tijd van postmodernisme is zij actueel geworden door haar kritiek op de prominente plaats van de rede vanaf Plato en het feit dat zij zich keert tegen absolute maatstaven of fundamenten. Verhoeven onderstreept in het boek vooral de notie van verantwoordelijkheid, het vermogen om samen met anderen een nieuw begin te maken, ook na het totalitarisme. De vrijheid om een begin te maken is de voorwaarde voor het plurale samenleven. Het nataliteitsbegrip werkt Verhoeven niet alleen in politiek opzicht uit maar ook in antropologisch, filosofisch en ethisch opzicht.

We stippen beide boeken maar aan. Het boek van Kees van Hattem is meer geschreven voor een groter publiek, het tweede is toegespitst op een enkel aspect van het werk van Arendt, maar daarom zeker niet minder interessant. Arendt is een boeiend Joods denker, die vooral actueel lijkt in haar denken over totalitaire regimes, de psychose die er van de massa uitgaat en de aandacht voor de vrijheid van de mens als individu.

Toch kom ik in beide boeken weinig het religieuze aspect in Arendts werk tegen. Waaruit blijkt haar Joodse komaf? Kennelijk werkt dat in ieder geval niet direct door, al is het wel als de verborgen achtergrond aanwezig.