De een herinnert zich een plaatje uit de kinderbijbel met een schreeuwende Bartimeüs die rood aanliep. De ander weet nog hoe z’n moeder hem naar bed bracht en met hem bad. Weer een ander komt met gebrandschilderde ramen in de kerk die er zo angstaanjagend uitzagen dat hij er nachtmerries van kreeg. Zelf herinner ik me hoe ik als kleuter in de kerk zat met een klein bruin psalmboekje terwijl ik nog niet kon lezen. Om toch mee te kunnen doen bedacht ik maar mijn eigen tekst.

Ontwikkelingstheorieën in de godsdienstpsychologie proberen veranderingen in geloven te beschrijven en te verklaren vanuit ontwikkelprocessen. Wat iemand gelooft en ervaart in relatie tot God en hoe hij of zij daar in de praktijk uiting aan geeft, hangt samen met veranderingen in cognitieve, emotionele, sociale en morele processen. Neem het gebed. Als je een jonge kleuter vraagt wat bidden is, is de kans groot dat het antwoord gaat over fysiek gedrag. Bidden gaat over handen samen en ogen dicht. Oudere kinderen zijn in staat om bidden breder te begrijpen. Als je bidt, praat je met de Heere God, maar dat hoeft niet hardop, dat kan ook zachtjes in je hoofd. De Heere weet toch wel wat je denkt. Bidden is voor deze kinderen dus een vorm van communicatie en een mentale activiteit. Ook de inhoud van het gebed verandert. Waar een jong kind nog om een roze fiets of voor een dode cavia kan bidden, doen oudere kinderen dat niet meer zo concreet. Een van de redenen is dat ze beter in staat zijn om na te denken over zichzelf en anderen en zich meer kunnen inleven in de ander. Wie de Heere is en welk gebed Hem aangenaam is, leren ze gaandeweg.

Voor geloofsopvoeding en het inwijden van kinderen en jongeren in het christelijk geloof zijn ontwikkelingspsychologische noties van groot belang. ”Is het eerlijk wat Ananias en Saffira doen?” is een vraag waar een jong kind niks mee kan. Opvoeden en vertellen gaat om afstemmen en aansluiten. Niet voor niets bevatten peuter- en kleuterbijbels lang niet alle verhalen. Al blijven sommige Bijbelse geschiedenissen voor kinderen altijd ingewikkeld. „Het meisje is niet gestorven, maar het slaapt”, zegt de Heere Jezus over het dochtertje van Jaïrus. Maakt Hij haar dan wakker, of maakt Hij haar levend? Het vraagt rijping en ontwikkeling om dit verhaal te kunnen volgen.

Opvoeden en inwijden gebeurt niet alleen met taal. Hoe een ouder omgaat met een baby, het vasthoudt en knuffelt of op gehuil reageert, heeft invloed op hoe een kind in relatie leert staan en zichzelf gaat zien in een betrekking tot anderen. Impliciet draagt dat ook bij aan hoe het kind zich leert verhouden tot God. Soms is dat zelfs expliciet. Als een kind in de Bijbel leest over Gods eeuwige armen die je dragen, heeft dat alleen zeggingskracht wanneer het weet hoe het is om door anderen vastgehouden, gedragen en gekoesterd te worden. Voor woorden als vergeving, recht, geduld, trouw en noem maar op geldt iets vergelijkbaars: wanneer een kind die later hoort en probeert te ontdekken wat die woorden inhouden, vult de betekenis zich aan de hand van ervaringen die het heeft opgedaan – en ouders zijn daarin heel belangrijke personen. Geloofsopvoeding begint daarom al op de commode, niet pas wanneer een kind kan praten.

We kunnen elkaar het geloof niet geven. Dat is een genadig geschenk van God Zelf en het werk van de Heilige Geest. Maar wanneer we met elkaar het geloofsgesprek voeren, kunnen we wel rekening houden met ontwikkelingspsychologische processen.

De auteur is rector van het Kennisinstituut christelijke ggz (Kicg), onderdeel van Eleos en De Hoop ggz, en hoogleraar klinische godsdienstpsychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam.