Je zou kunnen zeggen dat we midden in een ”Aquino-seizoen” zitten. Dit jaar is het 750 jaar na zijn dood in 1274. Volgend jaar is zijn geboorte in 1225 800 jaar geleden.

Voor de Italiaanse pastor en theoloog dr. Leonardo De Chirico is dit reden genoeg om zijn visie op deze monumentale figuur te geven. Dit jaar publiceerde hij ”Engaging with Thomas Aquinas: An Evangelical Approach” (Omgaan met Thomas van Aquino: een evangelicale benadering).

De Chirico wist allang dat dit boek er ooit moest komen. Al tientallen jaren houdt hij zich met Thomas bezig. „Als je de rooms-katholieke theologie vanuit protestants oogpunt probeert te begrijpen, is Thomas altijd een centrale figuur die je tegenkomt”, zegt hij in een gesprek tijdens een vrij uurtje op het European Leadership Forum (ELF) in Polen.

Hij heeft gezien dat meer evangelicalen interesse tonen in de middeleeuwse theoloog. „De tijd was gekomen om mijn overpeinzingen over Thomas te noteren.”

Na 800 jaar zijn de meeste mensen vergeten. Waarom onthouden we Thomas nog steeds?

„Hij is de grondlegger van een school die nog steeds bestaat. Zijn erfenis leeft nog door op universiteiten en in theologische programma’s. In de negentiende eeuw werd Thomas niet alleen tot heilige verklaard, maar ook tot leermeester van de kerk, en uiteindelijk zelfs tot de ultieme stem van het rooms-katholieke denken.

Daarom is er door de eeuwen heen altijd belangstelling voor Thomas geweest. Geen wonder dat hij na zijn dood meer aandacht heeft gekregen dan tijdens zijn leven.”

Wat is er uniek aan hem?

„Een combinatie van verschillende factoren. Aan de ene kant heeft hij verheven theologische en filosofische inzichten. Die worden gecombineerd met een mystieke, contemplatieve en spirituele ervaring. De breedte van dit denken is opmerkelijk in filosofie en exegese en zo.

Hij was ook een man die zijn gedachten op een scholastieke manier inkaderde. Augustinus –om een andere grootheid te noemen– heeft nooit een systematische theologie geschreven. Door systematisch te werken is Thomas een referentiepunt geworden voor de generaties na hem.”

Tijdens een seminar hier op het ELF zei u dat Thomas probeerde een gemeenschappelijke basis te vinden met de universiteiten om over God te spreken. Dat lijkt heel erg op wat christelijke wetenschappers juist vandaag in de academische wereld proberen. Is er een overeenkomst?

„Ja, die is er. Als je nu in de academische wereld werkt, is het je verantwoordelijkheid om je bezig te houden met de hoofdlijnen. Dat wordt ook wel het meerderheidsrapport genoemd. In de tijd van Thomas lag deze consensus bij de Griekse filosoof Aristoteles.

Vóór hem was dit de platonische synthese van Augustinus, maar die werd vervangen door het paradigma van Aristoteles. Het is onvermijdelijk dat elke generatie de hoofdlijnen van haar eigen leefwereld en tijd ontdekt.

Niemand twijfelt aan Thomas’ betrokkenheid bij Aristoteles. De vraag is echter of hij trouw bleef aan de integriteit van het christelijk geloof. Eerlijk gezegd staat dit nog steeds ter discussie.”

Vandaag de dag is de academische wereld seculier, zodat een christen op zoek gaat naar overeenstemming. Maar in de tijd van Thomas waren universiteiten toch gebouwd op een christelijk fundament?

„Niet helemaal. Ze waren gebouwd op een Aristotelische versie van het christendom. Maar dat is niet hetzelfde als een door en door christelijk wereldbeeld. Thomas probeerde die integratie tot stand te brengen.

Het kader dat hij creëerde, functioneerde tot aan de verlichting. Daarna werd het vervangen door een meer empiristisch kader waarin de theologie niet langer een positie voor zichzelf kon opeisen. Daarom werd ze geleidelijk van de universiteiten verbannen.

„Alle gedachten van Thomas zijn verbonden met het geheel; het is geen taart waar je plakjes van af kunt snijden” - Leonardo De Chirico

Die ontwikkeling is nog steeds gaande. Maar dankzij Thomas heeft de theologie drie of vier eeuwen lang een plaats gehad aan de universiteit.”

U bent niet de eerste protestant die Thomas leest. Hoe hebben protestanten eerder Thomas ontvangen?

„Heel gevarieerd. Maarten Luther was zeer kritisch. Hij was een Augustijner monnik, maar hij had toch in Thomas van Aquino gelezen. Luther was tegen scholastiek. Voor hem was dit een deel van de doodzonde om een op werken gebaseerde theologie te maken. Sommige andere protestanten waren het met Luther eens dat Thomas de boodschap van de Bijbel verdraaide.

Maar onder de reformatoren –meestal van de tweede generatie– waren ook andere stemmen. Martin Bucer bijvoorbeeld. Hij kwam uit dezelfde dominicaanse orde als Thomas. Hij had diens werken bestudeerd, net als Peter Martyr Vermigli. Ze gebruikten dezelfde scholastieke methodologie en dezelfde argumentatiestijl.

Van Calvijn weten we niet zeker of hij Thomas vaak had gelezen. Hij was opgeleid als jurist, dus Thomas lezen was niet vanzelfsprekend, zoals dat wel het geval was voor theologiestudenten.”

Wat is scholastieke methodologie?

„Dat is de verfijnde methode van de premisse, de gevolgen, de voors en tegens. Het lijkt op de vier oorzaken van Aristoteles: de instrumentele, de materiële, de morele en de conclusie. Enkele reformatoren gebruiken deze stijl van argumenteren.

Sommigen hebben Thomas ook welwillend geciteerd, maar alleen af en toe als zij overeenstemming zagen met de Bijbelse leer. Ze zouden echter nooit het volledige theologische systeem van Thomas onderschrijven. Want hij schreef ook uitgebreid over Maria, de sacramenten en de katholieke kerkleer. Dit alles werd als onzuiver gezien.”

U hebt enkele auteurs uit de tijd van de Reformatie genoemd. Hoe kijken protestanten vandaag naar Thomas van Aquino?

„Nou, je ziet diezelfde variatie nog steeds. Sommigen vinden hem goed, anderen niet. Hij krijgt de meeste steun als hij schrijft over de eigenschappen van God. Maar geen enkele protestant die ik ken, omarmt zijn systeem zoals de katholieken dat doen.

Het is de vraag of je in het werk van Thomas kunt kiezen. Alles wat hij zegt, is verbonden met andere delen. Je kunt er geen plakjes van afsnijden, zoals van een taart.”

„In Thomas’ werk is de zonde een relatief ondergeschikt gebeuren” - Leonardo De Chirico

In een seminar gaf u het voorbeeld van de leer van de zonde. Dat onderwerp komt pas in het laatste deel van zijn werk aan de orde. Zou het mogelijk zijn voor een protestant om zoiets te doen?

„Persoonlijk denk ik van niet. Zonde staat zo centraal in onze kijk op verlossing. Los daarvan heeft Thomas een mildere kijk op zonde. In de architectuur van zijn werk is de zonde een relatief ondergeschikt gebeuren. Dit maakte de weg vrij voor het Concilie van Trente om de gereformeerde leer van zonde en genade te verwerpen.”

Een van uw andere boeken gaat over de vraag of rooms-katholieken en protestanten hetzelfde evangelie geloven. Hoe zou u deze vraag beantwoorden?

„Ja en nee. Ja, in de zin dat de meeste woorden hetzelfde zijn. Maar beide groepen hebben ook hun eigen woorden, zoals transsubstantiatie of Mariaverering. Maar in zekere zin is het Evangelie er wel in de Rooms-Katholieke Kerk.

In zekere zin hebben al deze woorden toch een verschillende betekenis en inhoud. Ze worden verschillend begrepen. Zonde is slechts één voorbeeld. En gerelateerd aan zonde heb je verlossing, de kerk, devotie en het hiernamaals. Zodra je aan de oppervlakte van deze woorden krast, zie je het verschil. We moeten de verschillen niet onderschatten.

„Protestanten en katholieken gebruiken dezelfde woorden, maar die betekenen vaak toch iets anders” - Leonardo De Chirico

Twee of drie generaties geleden vond men het belangrijk de verschillen te benadrukken en de scheiding te waarborgen. In onze generatie is de slinger naar het andere uiterste gezwaaid. We willen allemaal overeenkomsten zien en spreken niet over verschillen. Ik denk dat we ons van beide bewust moeten zijn. We kunnen de verschillen niet ontkennen. Denk aan het meest recente dogma van pauselijke onfeilbaarheid.

We kunnen niet ontkennen dat de Rooms-Katholieke Kerk een andere richting is ingeslagen. We zijn niet anti-katholiek. Maar we willen trouw blijven aan het Evangelie.”

In hoeverre is uw expertise geworteld in uw eigen biografie?

„Wel, ik ben geboren in een katholiek gezin in het katholieke Italië. Ik heb het katholicisme dus met de paplepel ingegoten gekregen.

Toen ik een kind was, werd mijn vader protestant. Daarvoor was hij nominaal katholiek. Hij ging door een persoonlijke crisis waarin hij geen antwoorden kon vinden. In Gods voorzienigheid ontmoette hij een gelovige die hem uitnodigde om de Bijbel te lezen. Dat was het begin van een ontdekking. Ik herinner me dat mensen rond onze keukentafel de Bijbel bestudeerden. Een paar buren, mijn oudere broer en ik als kind. Dat was mijn eerste kennismaking met het protestantse geloof. Later, als tiener, omarmde ik het evangelie met een persoonlijke toewijding.”